Restrukturyzacja górnictwa węglowego w Hiszpanii

Zasoby węgla kamiennego w Hiszpanii skoncentrowane były na dwóch głównych obszarach, tj. w zagłębiu Asturias-León na północy oraz w zagłębiu Ciudad de Badajoz Real w południowo-środkowej części kraju.

Zasoby węgla brunatnego występują natomiast na południowy-wschód od Pirenejów. Po stopniowym ograniczaniu produkcji węgla w latach 1950-1975, w późnych latach siedemdziesiątych XX wieku produkcja węgla gwałtownie rosła. Wtedy to bowiem rząd hiszpański chciał się uniezależnić od dostaw ropy naftowej. Do roku 1975 i do momentu odbudowy demokratycznego sytemu wielopartyjnego rząd Hiszpanii silnie ingerował w produkcję węgla, strukturę cen jego sprzedaży, jak i w strukturę cen sprzedaży energii. Ten centralistyczny system zarządzania został później zaniechany.

Produkcja węgla prowadzona była przez 52 prywatne (poza jednym) przedsiębiorstwa. W wyniku prywatyzacji ENDESY, jedynym przedsiębiorstwem państwowym jest HUNOSA, która w roku 1998 przejęła przedsiębiorstwo Minas de Figaredo. Osiem firm produkowało po około 1 mln ton węgla rocznie, były to: ENCASUR, HUNOSA, ENDESA GENERACION, Coto Minero del Sil, Hullera Vasco-Leonesa, Minero Siderurica de Ponderrada, Miner Catalano Argonesa i Union Minera del Norte. Dziesięć kolejnych przedsiębiorstw produkuje w granicach 100 000 ton na rok.

Na początku lat osiemdziesiątych XX w. troska o podaż źródeł energii w Hiszpanii spowodowała, iż rząd działający w tych latach promował krajową produkcję węgla. Np. państwowe inwestycje w tym przemyśle w roku 1984 wyniosły 370 mln USD, chociaż większość tych środków była przeznaczona na zachowanie zatrudnienia i poprawę infrastruktury.

Przystąpienie Hiszpanii do Unii Europejskiej w roku 1986 przyniosło zarówno korzyści, jak i ograniczenia wynikające z członkostwa w Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali (EWWiS).

Trzeci Narodowy Plan Energetyczny (Plan Energetico Nacional), wprowadzony w 1984 r., przewidywał ciągły wzrost produkcji węgla, jak też zapewnienie ciągłych dotacji przeznaczonych głównie na zachowanie istniejących miejsc pracy, gdyż Hiszpania rozpoczęła wtedy proces integracji z Unią Europejską. Ponieważ firmy prywatne były z reguły małe, omawiając procesy restrukturyzacji, główną uwagę skupimy na przedsiębiorstwie HUNOSA .

W okresie powołania, HUNOSA zatrudniała 18 750 osób. Trzy lata później, po przejęciu kilku spółek prywatnych, zatrudnienie wzrosło do 20 600 osób. Po tym czasie, aż do początku lat osiemdziesiątych XX w. zatrudnienie utrzymywało się na poziomie około 21 tys. osób. Przemysł węglowy Hiszpanii korzystał wówczas jeszcze ze znacznych inwestycji ukierunkowanych na zabezpieczenie podaży energetycznej, jak też zachowanie miejsc pracy.

Jednak do roku 1987 straty HUNOSY osiągnęły jednak taki poziom, że konieczna stała się zmiana strategii zatrudnienia. Propozycje stopniowej redukcji zatrudnienia spotkały się na początku z ostrą reakcją związków zawodowych.

Na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., HUNOSA zamknęła 10 kopalń (chociaż w redukcji potencjału produkcyjnego stanowiło to utratę jedynie 1 mln t/r.) i rozpoczęła program dywersyfikacji działalności.

Zakłady produkcyjne HUNOSY znajdowały się na południe i południowy wschód od Oviedo, stolicy prowincji Asturia. W latach 1987-1997 ludność tej prowincji zmniejszyła się o 25 tys. osób, a problemy sektora rolniczego, jak i problemy związane z restrukturyzacją sektorów przemysłów ciężkich doprowadziły do bezrobocia sięgającego nawet 17,3%. Było to bezrobocie znacznie wyższe od średniej w Hiszpanii, które w tym okresie wynosiło 14%. Od swojego powołania, w roku 1967, HUNOSA była w stanie odbudować potencjał produkcyjny do maksymalnego poziomu 4,6 mln ton rocznie w roku 1972. Od tego czasu produkcja stopniowo malała. Utrata miejsc pracy w tym okresie była jednak bardziej znacząca, ponieważ na ogólną liczbę 19 tys. pracowników, którzy odeszli z przemysłu węglowego w okresie 33 lat, 10 tys. z nich utraciło miejsca pracy w latach 1991-1999.

Warunki górnicze na tym obszarze były trudne (silnie nachylone pokłady) i dlatego rzadkie były przypadki wprowadzania wysoko wydajnych systemów eksploatacji. Chociaż w kopalniach HUNOSY udało się zwiększyć udział produkcji zmechanizowanej, to jednak wydajność pracy w dalszym ciągu pozostawała bardzo niska. Tak jak reszta przemysłu węgla kamiennego w Hiszpanii, również HUNOSA opierała się na dotacjach państwowych, aby utrzymać działalność. Np. w roku 2000 HUNOSA otrzymała 90,7 mln USD, po wcześniejszym zatwierdzeniu przez Unię Europejską.

W następstwie wejścia Hiszpanii do Unii Europejskiej wzrosła presja polityczna na przemysł węglowy, aby ten stał się bardziej konkurencyjny. Problem odzwierciedlony został w planie redukcji zatrudnienia przewidzianym w trzyletnim programie uzgodnionym – mimo oporu strony związkowej – z rządem w roku 1985. Redukcja produkcji w latach osiemdziesiątych prowadziła do zmniejszania zatrudnienia, które w roku 1991 osiągnęło poziom 17 500 osób. Działo się to przy trwałym sprzeciwie związków zawodowych (m.in. demonstracje górników w Madrycie w 1992 r). Pomimo tej sytuacji, górnictwo zredukowało dalszych 3 200 miejsc pracy. W latach 1991-1999, HUNOSA zmniejszyła zatrudnienie o 10 tys. osób, zamykając najmniej rentowne kopalnie podziemne. Musiała też ograniczać wydobycie z kopalń odkrywkowych ze względu na presję obrońców środowiska. Biorąc pod uwagę cały 32-letni okres, zatrudnienie w tej spółce spadło z 26 600 do 7 500 osób.

W roku 1998 rząd, związki, producenci węgla i inne strony podpisały Nowy Plan Węglowy, obejmujący okres do 2005 r. Porozumienie to gwarantowało finansowe wsparcie dla przemysłu węglowego, nie tylko w postaci bezpośrednich dotacji, ale również poprzez finansowanie rozwoju możliwości alternatywnego zatrudnienia w zagłębiach węglowych, oraz ustalało plan stopniowej redukcji zatrudnienia, a tym samym redukcji produkcji.

W latach 1991-1999, HUNOSA zmniejszyła zatrudnienie o 10 tys. osób, zamykając najmniej rentowne kopalnie podziemne. Musiała też ograniczać wydobycie z kopalń odkrywkowych ze względu na presję obrońców środowiska. Biorąc pod uwagę cały okres do 2005 r. zatrudnienie w tej spółce spadło z 26 600 do 7 500 osób.

Uzgodniony między rządem a związkami zawodowymi na lata 1998-2005, Plan dla Górnictwa Węgla Kamiennego i Alternatywnego Rozwoju Obszarów Pogórniczych ustalał kryteria, w ramach których państwowe dotacje będą w dalszym ciągu wypłacane dla producentów węgla, chociaż wartościowo będą maleć, a zarówno zatrudnienie jak i wydobycie będą ciągle redukowane.

Plan ten przewidywał również znaczne inwestycje w rozwój infrastruktury, pomoc finansową dla nowych jednostek gospodarczych oraz na kształcenie. Pomoc państwa, kierowana była przede wszystkim na:

• ograniczenie zdolności produkcyjnych górnictwa,
• pokrycie strat operacyjnych kopalń,
• świadczenia socjalne dla górników odchodzących z kopalń,
• pomoc dla gmin górniczych,
• usuwanie skutków eksploatacji górniczej.

Program osłon socjalnych pozwalał na finansowanie kosztów wcześniejszego przejścia na emeryturę:

• górnicy przechodzą na emeryturę po osiągnięciu tzw. wieku przeliczeniowego 52 lata (1 rok pracy w przodku = 1,5 roku przeliczeniowego); przeciętny wiek pracownika odchodzącego na emeryturę wyniósł 45 lat,
• przed osiągnięciem wieku przeliczeniowego 52 lata, górnik kierowany jest do innych prac, np. w gminach górniczych,
• statystyczny koszt utraty jednego miejsca pracy w górnictwie wynosił około 60 mln peset (390 tys. USD).

W ramach hiszpańskiego Narodowego Planu Węglowego rząd subsydiował koszty operacyjne krajowych producentów węgla, w tym głównego państwowego producenta węgla kamiennego HUNOSA.

Ważniejsze decyzje dotyczące pomocy udzielanej hiszpańskiemu górnictwu w latach 1987-2002

Pomoc publiczną dla sektora węglowego na przykładach Decyzji Komisji Europejskiej przedstawiono poniżej:

• Decyzją 88/505/EWWiS, Komisja wyraziła zgodę na udzielenie pomocy przez rząd Hiszpanii dla sektora węglowego w roku 1988 w wysokości 51 384 mln Pta, jak również na uzupełnienie pomocy za rok 1987 w wysokości 15 536 mln Pta. Pomoc została przeznaczona na pokrycie strat operacyjnych, dopłaty do cen zbytu węgla w zakresie jego sprzedaży dla wspólnotowego sektora stalowego, na działania inwestycyjne i innowacyjne. Dopłaty do cen węgla związane były z działaniami o charakterze regionalnym i miały za zadanie wspierać konwersję polityki przemysłowej. Udzielona pomoc miała ponadto wzmocnić działania zmierzające do wzrostu konkurencyjności przemysłu węglowego. Pomoc uzupełniająca za rok 1987 uzasadniona została wzrostem zapasów węgla w latach 1987-1988 i pogorszeniem relacji cenowych.
• Decyzją 89/176/EWWiS, Komisja wyraziła zgodę na udzielenie pomocy sektorowi węglowemu w Hiszpanii na: cele inwestycyjne, promowanie innowacji i pokrycie strat operacyjnych. Komisja uznała, że dopłaty do cen węgla nie tworzą w tym przypadku pośredniej pomocy publicznej dla przemysłu – tym samym są zgodne z zasadami Wspólnego Rynku. Co do pomocy innowacyjnej, to na podstawie informacji dostarczonych przez Hiszpanię, Komisja uznała, że działania innowacyjne wpłyną w perspektywie średnioterminowej na poprawę konkurencyjności przedsiębiorstw z sektora węglowego. Pokrycie strat operacyjnych zapobiec miało przedwczesnemu zamknięciu kopalń.
• Decyzją 89/102/EWWiS, Komisja wyraziła zgodę na udzielenie przez rząd Hiszpanii pomocy publicznej sektorowi węglowemu na: pokrycie strat operacyjnych, pokrycie kosztów innowacyjnych badań oraz pokrycie kosztów związanych z ochroną środowiska. Pokrycie strat operacyjnych miało wesprzeć proces racjonalizacji sektora węglowego i zapobiec problemom społecznym związanym z wcześniejszym zamykaniem nierentownych kopalń. Za zasadne Komisja uznała również wnioski Hiszpanii o wyrażenie zgody na udzielenie pomocy na badania innowacyjne, jak również na cele związane z ochroną środowiska.
• Decyzją 96/591/EWWiS, Komisja wyraziła zgodę na udzielenie pomocy hiszpańskiemu przemysłowi węglowemu w roku 1994 na: pokrycie strat operacyjnych, pokrycie kosztów przekwalifikowania zwalnianych pracowników, pokrycie kosztów restrukturyzacji sektora węglowego, pokrycie kosztów badań związanych z rozwojem sektora, pokrycie kosztów ochrony środowiska. Komisja wzięła pod uwagę, że udzielona pomoc nie dyskryminuje producentów i odbiorców wewnątrzwspólnotowego sektora węglowego oraz jest związana z kontynuacją restrukturyzacji sektora, co jest zgodne z interesem Wspólnot. Pomoc przeznaczona była również na ochronę środowiska.
• Na rok 2002 sektor węgla kamiennego Hiszpanii uzyskał pomoc państwa zatwierdzoną wcześniej przez Komisję Europejską w kwocie 1 067 266 860 EUR, jako pomoc operacyjną, pomoc na redukcję działalności, jak i na wydatki nadzwyczajne.

W dziewięcioletnim okresie, tj. w latach 1994-2002, w wyniku realizacji planu zatrudnienie zmniejszyło się z 25 tys. do 18 tys., przy czym największy ubytek zatrudnienia odnotowano w HUNOSIE i wyniósł on 3 tys. zatrudnionych z ogólnej liczby 7 tys. Utrzymując gwarantowany rynek dla węgla wyprodukowanego w kraju, przewidywano obniżenie wielkości jego produkcji z 18,1 mln ton w roku 1997 do 13 mln ton w roku 2005. Dotacje operacyjne miały zmniejszyć się o około 20-25%. Całkowity koszt tego planu wynosił 6,6 mld USD, z czego 3,5 mld USD skierowanych było na inwestycje niezbędne do stworzenia nowych perspektyw zatrudnienia na terenach górniczych objętych planem.

Tworzenie nowych miejsc pracy

Wymóg tworzenia nowych miejsc pracy oparty był na zasadzie, że spółka górnicza tworzy cztery nowe miejsca pracy za każde jedenaście utraconych. Formuła ta nie dotyczyła jednak HUNOSY, której specjalnym celem było stworzenie 736 nowych miejsc pracy w górnictwie (w omawianym okresie), plus dalszych 325 w przemysłach poza górnictwem. Jeżeli HUNOSA nie zdołałaby stworzyć wspomnianej liczby miejsc pracy poza górnictwem, miała być zobowiązana je stworzyć w górnictwie. Zarówno rząd krajowy, jak i władze prowincji Asturia były odpowiedzialne za administrowanie sektorem węglowym. Sprawy finansowe były w gestii rządu centralnego, a aspekty techniczne łącznie z bezpieczeństwem kopalń pod nadzorem władz lokalnych. W 1988 r. stworzono spółkę SODECO (Sociedad para le Desarollo de las Comarcas Mineras SA – Towarzystwo na rzecz Rozwoju Regionów Górniczych). Współwłaścicielami tej spółki byli HUNOSA, jak i rząd prowincji. Spółka miała za zadanie tworzenie nowych miejsc pracy na terenach objętych jej działalnością. Zadaniem SODECO było przede wszystkim przyciąganie inwestycji na tereny górnicze w obszarze działalności HUNOSY.

W roku 1993 powołano kolejną organizację – FUCOMI (Fundación Comarcas Mineras – Fundacja Regionów Górniczych). Głównym udziałowcem tej spółki również była HUNOSA. Spółka miała za zadanie zapewnienie usług szkoleniowych w całym regionie. Innymi udziałowcami w tej spółce byli: Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych Rządu Asturii oraz dwa główne związki zawodowe. Spółka świadczyła usługi szkoleniowe na obszarach dotkniętych restrukturyzacją, zarówno dla górniczych spółek publicznych, jak i prywatnych. W 1999 r. HUNOSA stworzyła swoją własną spółkę siostrzaną, zajmującą się rozwojem zatrudnienia. Spółka ta pod nazwą SADIM (Societad Asturiana de Diversificación Minera SA) miała podwójne zadanie: zapewnić kapitał na tworzenie alternatywnej działalności gospodarczej, jak też prowadzić marketing działań HUNOSY w zakresie usług typu High-Tech, takich jak kartografia i rekultywacja terenów zdegradowanych.

Jako obszar dotknięty restrukturyzacją przemysłu, Asturia czerpała korzyści z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Hiszpania była również jednym z czterech głównych beneficjentów funduszy z programu RECHAR, chociaż pomoc otrzymana z tego programu rozprowadzana była na tereny, gdzie prowadzono działalność górniczą w całym kraju. Dlatego fundusze z programu RECHAR nie stanowiły znaczącej pomocy dla Asturii. Prowincja ta była jednak terenem docelowym dla wszystkich programów UE, ukierunkowanych na pomoc w zwalczaniu bezrobocia. Korzystała również z pomocy Wspólnoty Europejskiej w ramach programów EWWiS.

Poza wymogiem wynikającym z aktualnego planu, który przewidywał nową rekrutację do przemysłu węglowego (chociaż bardzo ograniczoną), kluczowym elementem łagodzenia skutków społecznych i ekonomicznych w tych tradycyjnie górniczych okręgach były wysiłki ukierunkowane na tworzenie alternatywnego zatrudnienia w dolinach Nalón i Caudal. Chociaż nie udało się zapewnić 20 tys. miejsc pracy utraconych w górnictwie, to udało się zatrudnić znaczną część byłych górników przede wszystkim w małych i średnich spółkach, które uruchomiono na tym terenie.

Formy szkoleń

HUNOSA, jako organizacja wiodąca, przeprowadziła szereg inicjatyw – zarówno własnych, jak i z innymi organizacjami, ukierunkowanych na tworzenie nowych miejsc pracy, jak i zapewnianie szkoleń dla innych spółek. Chociaż duża część byłych pracowników HUNOSY skorzystała z wcześniejszej emerytury, znikając tym samym z rynku pracy, nacisk kładziono na zapewnienie szkolenia dla następnej generacji, to jest dla młodych ludzi, którzy, tak jak poprzednio, szukaliby zatrudnienia w górnictwie. Np. FUCOMI wprowadziła specjalnie ukierunkowane szkolenia dla młodych ludzi (16-25 lat) na terenach górniczych, kładąc nacisk na zapewnienie rodzaju szkolenia wymaganego przez istniejących lub nowych pracodawców. Tematy szkoleń, głównie zawodowych, dotyczyły umiejętności wymaganych w przemyśle budowlanym, metalowym, w pracy biurowej oraz w rolnictwie i leśnictwie.

Kluczowym elementem struktury FUCOMI było powołanie Warsztatów Szkoleniowych (Escuelas talleres) oraz Ośrodków Szkolenia Zawodowego (Casas de Oficios), w których uczestnicy otrzymywali praktyczną cześć realizowanego szkolenia. HUNOSA oddawała również swoje budynki po renowacji pod usługi innych spółek, jak np. HUCOMI.

Projekty w ramach warsztatów szkoleniowych zwykle trwały od roku do dwóch lat, przy czym nowe projekty rozpoczynano co sześć miesięcy. Zwykle od czterech do sześciu takich projektów realizowano jednocześnie. Typowy koszt każdego projektu wynosił 500 tys. USD, a uczestnicy szkolenia otrzymywali 250 USD na miesiąc, to jest 75% zarobków krajowych gwarantowanych w minimum płacowym.

Finansowanie działalności FUCOMI pochodziło bezpośrednio z rządu krajowego, jak i z rządu prowincji Asturia oraz pośrednio z UE. Udział w tych kosztach (ukierunkowanych na specyficzne projekty) INEM (Instituto Nacional de Empleo) wyniósł w roku 1995 – 15,9 mln Pta, w roku 1996 – 625,4 mln Pta, w roku 1997 – 483,8 mln Pta, a w roku 1998 – 141,3 mln Pta. W tym samym czasie, rząd prowincji Asturia przeznaczył w 1994 r. – 245 mln Pta, w roku 1995 – 279,8 mln Pta, w roku 1996 – 426 mln Pta, w roku 1997 – 483 mln Pta, a w roku 1998 – 320 mln Pta.

Średnia i mała przedsiębiorczość

W latach 1998-2000 spółka FUCOMI zaangażowana była również w tzw. projekt dolin (Projecto Valles) stanowiący część programu Unii Europejskiej ADAPT, ukierunkowanego na lepsze zrozumienie wymogów małych i średnich przedsiębiorstw działających szczególnie w leśnictwie, rolnictwie i metalurgii. Projekt ten – podjęty we współpracy z organizacjami z Francji, Niemiec, Grecji i Włoch – polegał na zbieraniu danych o potrzebach szkoleniowych spółek, organizacji seminariów i przygotowaniu materiałów informacyjnych dotyczących pomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw w celu usprawnienia ich zarządzania i poprawy umiejętności technicznych pracowników. Jeżeli idzie o powodzenie działalności spółki FUCOMI, to należy zaznaczyć, iż około 75% jej „absolwentów” znajdowało zatrudnienie w ciągu jednego roku po zakończeniu kursu. Spółka ta nie prowadziła długotrwałego monitoringu utrzymania zatrudnienia.

Innym zasadniczym elementem zwalczania bezrobocia okręgów Nalón i Caudal było zadanie przyciągania nowych pracodawców. Pracując równolegle z innymi prowincjonalnymi agencjami rozwoju, SODECO miało i ma trzy główne obszary działania: prowadzenie usług finansowych i centrów biznesu oraz działalność usługowa. Działalność SODECO do końca roku 1999 w sumie przyciągnęła inwestycje o wartości 20 370 mln Pta (102 mln USD ). Do tego czasu spółce tej udało się stworzyć prawie 1 800 nowych miejsc pracy. Cel, jaki stał przed SODECO od roku 2000, to roczne inwestycje rzędu 500 mln Pta (2,5 mln USD) przez kolejne cztery do pięciu lat z myślą o stworzeniu kolejnych 150 miejsc pracy rocznie. Finansowe usługi SODECO obejmowały zapewnienie kapitału przedsięwzięcia, udzielanie kredytów kapitałowych i finansowanie projektów. Ograniczenia w zakresie kapitału założycielskiego nowej firmy wynosiły maksimum 45% kapitału spółki przez okres 10 lat. W praktyce jednak zapewniano z reguły kapitał wartości 30% kapitału założycielskiego spółki na okres 5 lat. Po tym okresie udziały wycofywano, a przychody z tego tytułu inwestowano w nowe projekty.

Spółka ta prowadzi również działalność dwóch centrów biznesowych, z czego jedno w dolinie Nalón, a drugie w Caudal. Zostały one specjalnie zaprojektowane, aby ułatwić powoływanie małych spółek, w ramach tego środowiska pomocowego. Oferowały one dotowane pomieszczenia, dostęp do doradztwa gospodarczego, infrastrukturę szkoleniową, jak i specjalistyczne kursy. Np. centrum biznesowe CAUDAL gości w swoich pomieszczeniach 23 małe spółki, których działalność jest bardzo wszechstronna – od wyrobów metalowych po działalność medialną na poziomie lokalnym. Od 1989 r. SODECO zainwestowało 4 700 mln Pta (23,5 mln USD) w swoje usługi finansowe, z czego powtórnie zainwestowało 10 mln USD. Inwestycje w centra biznesowe kosztowały ogółem 800 mln Pta (4 mln USD) w okresie ośmiu lat. Około 40% funduszy SODECO pochodziło z programu RECHAR Unii Europejskiej.

Spółka SADIM (Sociedat Asturiana de Diversificatión Minera), należąca do HUNOSY, była również zaangażowana w świadczenie pomocy w zakresie tworzenia nowego zatrudnienia.

Zatwierdzone projekty, które były pod kontrolą SADIM, posiadały potencjalne zaangażowanie inwestycyjne rzędu 4 000 mln Pta (20 mln USD) do końca 2000 r., tworząc dzięki temu 290 nowych miejsc pracy. Obszary przemysłowe w jakie inwestowano to: metalurgia, budownictwo, usługi medyczne oraz montaż specjalistycznych komponentów do samochodów. Kolejnym celem było usamodzielnienie finansowe SADIM z możliwością recyklingu zaangażowanego kapitału. Do planów dywersyfikacyjnych HUNOSY należała również budowa i prowadzenie bieżącej działalności elektrowni La Pereda o mocy 50 MW niedaleko Mieres. Elektrownia ta oddana do użytku w 1994 r. spalała odpady popłuczkowe o wysokiej zawartości popiołu i zatrudniała 50 ludzi, w tym 40 byłych górników.

Nowe projekty i plany

Równolegle z inicjatywami podejmowanymi przez HUNOSĘ z organizacjami, z którymi była powiązana w latach 2000-2001, realizowany był znaczący program Unii Europejskiej. Ten eksperymentalny projekt pod nazwą Regionalne Porozumienie w Zakresie Zatrudnienia dla Górniczych Okręgów Asturii (El Pacto Territorial Para el Empleo en las Comarcas Mineras de Asturias) posiadał budżet w wysokości 4 600 mln Pta (23 mln USD) i był jedną z szeregu podobnych inicjatyw ukierunkowanych na łagodzenie skutków gospodarczego przystosowania na różnych obszarach Hiszpanii.

Uczestnikami wspomnianego porozumienia był rząd Asturii, związki zawodowe, federacja miast Asturii (Federación Asturiana de Concejos), federacja pracodawców Asturii (Federación Asturiana Empresarios), Uniwersytet w Oviedo i Unia Europejska.

Porównywalny program dla okręgów górniczych León i Palencia posiadał budżet rzędu 5,1 mln USD. Ten program też był ukierunkowany na promocję dywersyfikacji gospodarczej regionów, które tradycyjnie zależały od górnictwa węglowego. Nacisk kładło się na rozbudowę infrastruktury gospodarczej, aby zachęcić do szybkich inwestycji w rozwoju alternatywnych dziedzin gospodarki.  

W roku 2010 wprowadzono tak zwany dekret węglowy (dekret królewski 143/2010) i późniejszy dekret królewski 1221/2010, które miały zmienić historyczne trendy wykorzystania węgla w hiszpańskiej gospodarce od 2010 r. Wykorzystanie krajowego węgla w hiszpańskim sektorze elektroenergetycznym miało być promowane przez Królewski Dekret do 2014 r. Spółki energetyczne musiały kupować określone ilości rodzimego węgla rocznie. Z drugiej strony elektrownie węglowe były preferencyjnie traktowane na rynku energii elektrycznej.

Cel krótkoterminowy polegał na tym, że rząd zobowiązał się do utrzymania udziału rodzimego węgla w strukturze produkcji energii elektrycznej na poziomie 7,5%.

W 2013 r. rząd hiszpański zawarł z krajowym przemysłem węglowym porozumienie w sprawie zmniejszenia dotacji dla sektora górnictwa węglowego do końca 2018 r. zwane Ramowym Planem dla Kopalń Węgla i Społeczności Górniczych 2013-2018. Plan ten został zatwierdzony przez Komisję Europejską w 2016 r. Plan ramowy dla kopalń węgla i gmin górniczych na lata 2013-2018 obniżył kwotę dotacji dla podziemnych kopalń węgla z 30 EUR do tony w 2013 r. do 5 EUR do tony w 2018 r. W przypadku kopalni odkrywkowych kwota zmalała z 1 EUR do tony w 2013 r. do 0,50 EUR do tony w 2014 r., a całkowite wycofanie dotacji ma nastąpić do 2019 r. Plan ten skierowany był do działających wtedy 26 kopalń węgla w regionach Kastylia i Leon, a także Asturia i Aragonia. Zatwierdzona pomoc w wysokości 2,13 mld EUR skierowana była przede wszystkim na zakończenie działalności wspomnianych kopalń do końca 2018 r. oraz pokrycie kosztów z tego wynikających.

W planie zamykania określono, że roczne wsparcie na pomoc na zamknięcie zmniejszy się z 291 do 50 mln EUR rocznie, a pomoc "nadzwyczajna" zmniejszy się z 316 mln do 75 mln EUR w latach 2011-2018. Środki finansowe w ramach planu miały być kierowane, m.in. na:

• pomoc dla niekonkurencyjnych kopalń węgla przeznaczonych do zamknięcia (2013-2018),
• pomoc nadzwyczajną, tj. pomoc socjalną na pokrycie kosztów związanych z utratą miejsc pracy oraz dla pracowników zaawansowanych wiekowo, jak również pomoc środowiskową na rekultywację terenów górniczych (2013-2021),
• pomoc na stymulację gospodarczą: finansowanie projektów infrastrukturalnych i tworzenia miejsc pracy na rzecz alternatywnego rozwoju gospodarczego regionów górniczych (2013-2021)

Warunkiem realizacji tego programu było zamknięcie kopalń do końca 2018 r. W przeciwnym razie firmy musiałyby zwrócić otrzymane dotacje.

24 października 2018 r. zawarto porozumienie ramowe na rzecz sprawiedliwej transformacji górnictwa węglowego i zrównoważonego rozwoju regionów górniczych na lata 2019-2027. Sygnatariuszami Porozumienia byli: Rząd Hiszpanii, CARBUNIÓN i związki zawodowe FICA-UGT, CCOO i USO. Porozumienie to zawiera propozycje zgłaszane przez związki zawodowe, bardzo korzystne dla pracowników, z wyjątkiem pracowników podwykonawców, którzy zostali pominięci. Cele tego porozumienia uwzględniają m.in.:

• reaktywację gospodarczą i alternatywny rozwój regionów górniczych,
• łagodzenie skutków utraty miejsc pracy i następstw zamknięcia kopalń,
• pomoc państwa o charakterze socjalnym dla pracowników przedsiębiorstw górniczych, w tym kompensacje za zwolnienia pracowników lub koszty wcześniejszych emerytur,
• pomoc państwa na alternatywny rozwój regionów górniczych.

Obraz restrukturyzacji hiszpańskiego górnictwa to:

– zamknięcie 130 kopalń w mniej niż trzy dekady i zmniejszenie się liczby kopalń ze 146 na początku lat 90-tych do 12 pod koniec 2017 r.,

– likwidacja ponad 25 000 miejsc pracy: liczba aktywnych górników spadła z 30 000 w 1994 r. do ok. 2 000 w 2018 r.,

– spadek wielkości produkcji: z ponad 30 milionów w 1993 r. do mniej niż 3 milionów ton w 2017 r.

Większość stworzonych nowych miejsc pracy powstało w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw. Jedynym wyjątkiem był duży inwestor niemiecki – firma Thyssen, która w dolinie Caudal stworzyła około 500 nowych miejsc pracy w pięciu oddzielnych zakładach.

Transformacja regionów górniczych będzie musiała zmierzyć się z różnymi przeszkodami takimi jak: monokultura przemysłowa, brak realnych sektorów alternatywnych, wyludnienie i starzenie się społeczeństwa, monokultura górnicza ludności i niski poziom zawodowy.

Psychologicznym negatywnym skutkiem dla lokalnej społeczności stała się nuda panująca wśród tych, którzy skorzystali z wcześniejszej emerytury, ponieważ nie ma alternatywnych sposobów spędzania wolnego czasu. Obecność w ramach społeczności dużej liczby stosunkowo dobrze płatnych emerytów stworzyła pewne napięcia społeczne, przede wszystkim pomiędzy generacjami. Przeprowadzone analizy socjalne sugerują wzrost problemów związanych z alkoholizmem, jak i zwiększoną liczbą rozwodów w tej grupie, a wytworzony model(„stosunkowo młodego emeryta” prowadzi do tworzenia złego wrażenia wśród młodszego pokolenia.

Wnioski

W efekcie omawianych przemian na początku 2020 r. w Hiszpanii pozostała tylko jedna mała kopalnia Escondida w regionie Kastylia i Leon, której właściciel wszedł w otwartą konfrontację z rządem. Wszystkie pozostałe kopalnie węgla w Hiszpanii, skupione w czterech prowincjach (Asturia, Palencia, Teruel i León) zostały zamknięte w grudniu 2018 r. W ślad za nimi w lipcu 2020 r. zamknięto elektrownie cieplne, które do tego czasu spalały węgiel. Likwidacja kopalń jak i części elektrowni węglowych, będąca wynikiem historycznego porozumienia między rządem, pracodawcami i związkami zawodowymi, oznaczała likwidację około 6 700 bezpośrednich miejsc pracy w górnictwie i wspomnianych elektrowniach cieplnych. Oznacza to prawdziwą katastrofę dla miasteczek takich jak Fabero, gdzie węgiel był jedynym sposobem na życie przez 175 lat, a mieszkańcy nie mają innej realnej alternatywy zarobkowej. Aby zaradzić tej sytuacji, Hiszpania usiłuje stać się pierwszym krajem na świecie, który opracował strategię „sprawiedliwej transformacji”, mającą na celu zapobieżenie pustoszeniu, starzeniu się i wymieraniu tych obszarów gdzie istniał przede wszystkim przemysł węglowy.

Strategia ta, obejmująca lata 2019-2027, przewiduje takie środki jak wcześniejsze emerytury i urlopy motywacyjne dla pracowników sektora węglowego, którym trudniej jest powrócić na rynek pracy, oraz zobowiązuje do przeniesienia pozostałych pracowników, w tym pracowników podwykonawców, do pracy przy rekultywacji terenów pokopalnianych lub rozbiórce zamkniętych elektrowni cieplnych.

Należy zaznaczyć, że program łagodzenia skutków społecznych i gospodarczych w Asturii realizowany był prawie 10 lat później niż w innych regionach górniczych Europy Zachodniej. Ludzie zaangażowani bezpośrednio w szkolenie i przyciąganie nowej działalności gospodarczej mieli możliwość obejrzenia podobnych wysiłków realizowanych gdzie indziej w Europie i wykorzystania tych doświadczeń jako bazy do tworzenia własnych programów.

Zygmunt Borkowski