Likwidacja nie jest właściwym posunięciem

Polskie górnictwo węgla kamiennego nawet w latach dekoniunktury przysparza polskiej gospodarce wymierne korzyści.

Energetyka zawodowa w Polsce jest aktualnie oparta na paliwach kopalnych – głównie węglu. Mimo rosnącego udziału energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych sytuacja taka utrzyma się jeszcze przez wiele lat. Proces odejścia od paliw kopalnych w energetyce jest bowiem bardzo kosztowny i długotrwały.

Dlatego należy gruntownie rozważyć, czy dla polskiej gospodarki bardziej korzystne jest sprowadzanie taniego węgla z zagranicy, czy też eksploatowanie własnych zasobów tego surowca.

Metodyka badań

Główny Instytut Górnictwa od lat prowadzi badania z zakresu oceny sytuacji ekonomicznej górnictwa węgla kamiennego w Polsce. Wyniki tych prac były publikowane między innymi w Przeglądzie Górniczym. W analizach, poza metodami „klasycznymi” znanymi z podręczników ekonomii, wykorzystywano metodę bilansu dochodów publicznych, (BDP), która poszerza ocenę efektywności przedsiębiorstwa poza kryterium rentowności, czyli zdolności przedsiębiorstwa do generowania zysków. Dążenie do osiągnięcia zysku, czyli nadwyżki przychodów ze sprzedaży towarów i usług nad kosztami ich uzyskania jest bowiem jednym z podstawowych celów prowadzenia działalności gospodarczej.

Ocena rentowności górnictwa zgodna ze standardami rachunkowości, w przeciwieństwie do stosowanej w GIG metody BDP, uwzględnia jedynie wpływy i wydatki związane z działalnością spółek węglowych, i nie obejmuje wpływów i wydatków całego, związanego z górnictwem otoczenia społeczno-gospodarczego. Otoczenie to obejmuje przedsiębiorstwa produkujące materiały i wyroby oraz świadczące usługi na rzecz kopalń, jak i szeroko pojęty sektor usług oraz handlu, z którego korzystają pracownicy kopalń.

Działalności kopalń towarzyszy więc cały łańcuch zatrudnienia: pracowników kopalń, pracowników przedsiębiorstw powiązanych z górnictwem, jak i pracowników podmiotów gospodarczych czerpiących przychody z wynagrodzeń pracowników kopalń i ich otoczenia. Ponadto górnictwo węgla kamiennego jest w Polsce szczególnie mocno obciążone obowiązkowymi płatnościami publicznymi, na które składają się m.in. wpłaty do budżetu (podatek dochodowy, podatek VAT, akcyza, cło, wpłaty z zysku, dywidendy), wpłaty na fundusze celowe (Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych, Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych), składki ZUS (emerytalne, rentowe, chorobowe, zdrowotne), opłaty środowiskowe (za odprowadzanie wód dołowych do cieków, pobór wody pitnej i wody przemysłowej, emisję pyłów i gazów, odprowadzanie wód opadowych lub roztopowych, spalanie paliw w silnikach spalinowych, składowanie odpadów na powierzchni, itd.), podatki lokalne (wpłaty do budżetów gmin górniczych) oraz inne opłaty (przykładowo za poszukiwanie lub rozpoznawanie złóż kopalin). Wszystkie te płatności publiczno-prawne, generowane zarówno przez górnictwo węgla kamiennego, jak i przez jego otoczenie społeczno-gospodarcze, stanowią wymierną korzyść dla budżetów lokalnych i budżetu centralnego. W metodzie BDP po stronie korzyści bilansowane są wszystkie możliwe do oszacowania płatności publiczno-prawne polskiego górnictwa węgla kamiennego i jego otoczenia społeczno-gospodarczego. Metoda ta opiera się bowiem na założeniu, że ilościowym miernikiem interesu społecznego jest dochód publiczny, na który składają się różnego rodzaju daniny publiczne, głównie podatki. I dopiero suma tych wszystkich korzyści jest zestawiana z kosztami działalności operacyjnej i wynikiem finansowym netto górnictwa węgla kamiennego.

Dane wykorzystane w analizach i zakres analiz

Do wyliczenia dochodów publicznych generowanych przez górnictwo węgla kamiennego w Polsce wykorzystano statystykę prowadzoną przez Agencję Rozwoju Przemysłu SA, oddział w Katowicach, która w ramach „Programu badań statystycznych statystyki publicznej” – badanie statystyczne „Górnictwo węgla kamiennego i brunatnego” gromadzi, agreguje i analizuje dane ze wszystkich obszarów działalności krajowego sektora górnictwa węgla kamiennego. W analizach wykorzystano dane z lat 2013-2018. W obliczeniach przyjęto następujące ograniczenia co do zakresu przeprowadzonych analiz:

•   uwzględniono płatności publicznoprawne realizowane bezpośrednio przez górnictwo węgla kamiennego,

•   uwzględniono płatności publicznoprawne realizowane przez przedsiębiorstwa bezpośrednio powiązane z kopalniami: świadczące usługi oraz wytwarzające energię, materiały i wyroby na ich rzecz,

•   uwzględniono płatności publicznoprawne związane z wynagrodzeniami pracowników kopalń oraz z wydatkowaniem tych wynagrodzeń na cele bytowe,

•   uwzględniono płatności publicznoprawne związane z wynagrodzeniami pracowników przedsiębiorstw bezpośrednio powiązanych z kopalniami oraz z wydatkowaniem tych wynagrodzeń na cele bytowe.

Dalsze wydłużanie łańcucha korzyści (np. na przedsiębiorstwa i pracowników produkujących dobra konsumpcyjne zakupywane przez pracowników kopalń) zwiększałoby błąd oszacowania ponoszonych przez nich płatności publicznoprawnych. Ponadto ich wartość systematycznie maleje wraz z „oddalaniem się” od kopalń, a co za tym idzie ma coraz mniejszy wpływ na końcowy wynik obliczeń.

Analiza poziomu i struktury płatności publicznoprawnych generowanych przez górnictwo węgla kamiennego w Polsce

Łączne wydatki związane z pokryciem bieżących zobowiązań publicznoprawnych wobec budżetu państwa, ZUS, funduszy ekologicznych i gmin wynosiły w analizowanym okresie od 5,6 mld zł w roku 2016 do 7,2 mld zł w roku 2013. Stanowiły one od 21,7 proc. do 25,9 proc. całkowitych kosztów działalności operacyjnej górnictwa. Potwierdza to bardzo duże obciążenie górnictwa płatnościami publicznoprawnymi i wskazuje, że nawet górnictwo przynoszące stratę finansową (w rozumieniu przepisów o rachunkowości) niekoniecznie musi być obciążeniem dla gospodarki.

Analizując strukturę płatności publicznoprawnych realizowanych przez górnictwo węgla kamiennego w tym okresie stwierdzono, że główny element stanowiły składki na ubezpieczenia (od 44,6 proc. do 52,7 proc. ogółu wydatków na te cele). Kolejne istotne elementy płatności publicznoprawnych to podatek VAT oraz podatek dochodowy od osób fizycznych. Stanowiły one odpowiednio od 23,5 proc. do 31,3 proc. i od 10,2 proc. do 13,0 proc. ich sumy. Pozostałe elementy struktury płatności publicznoprawnych miały w niej niewielki, maksymalnie kilkuprocentowy udział.

Obliczenie składników bilansu dochodów publicznych

Wyliczenia płatności publicznoprawnych związanych z górnictwem węgla kamiennego w Polsce i jego bezpośrednim otoczeniem społeczno-gospodarczym w latach 2013-2018 obejmują wpływy do funduszy publicznych z tytułu:

•   płatności bezpośrednich ponoszonych przez górnictwo węgla kamiennego, związane z pokryciem bieżących zobowiązań publicznoprawnych wobec budżetu państwa, ZUS, funduszy ekologicznych i gmin,

•   wynagrodzeń pracowników kopalń,

•   wynagrodzeń pracowników firm świadczących usługi obce na rzecz sektora górnictwa węgla kamiennego,

•   podatków i opłat odprowadzanych przez firmy świadczące usługi obce na rzecz sektora górnictwa węgla kamiennego,

•   ubezpieczeń społecznych płaconych przez firmy świadczące usługi obce na rzecz sektora górnictwa węgla kamiennego,

•   wynagrodzeń pracowników wykonujących roboty i dostawy inwestycyjne na potrzeby sektora górnictwa węgla kamiennego (zakup gotowych dóbr inwestycyjnych, materiałów i energii oraz budownictwo inwestycyjne),

•   podatków i opłat związanych z robotami i dostawami inwestycyjnymi na potrzeby sektora górnictwa węgla kamiennego (zakup gotowych dóbr inwestycyjnych, materiałów i energii oraz budownictwo inwestycyjne),

•   ubezpieczeń społecznych pracowników wykonujących roboty i dostawy inwestycyjne na potrzeby sektora górnictwa węgla kamiennego (zakup gotowych dóbr inwestycyjnych, materiałów i energii oraz budownictwo inwestycyjne).

Dominujący udział w strukturze płatności publiczno-prawnych związanych z górnictwem węgla kamiennego w Polsce i jego bezpośrednim otoczeniem społeczno-gospodarczym mają płatności bezpośrednie ponoszone przez górnictwo węgla kamiennego. W analizowanym okresie ich udział stanowił średnio ok. 77,9 proc. sumy wpływów do funduszy publicznych i w latach 2013-2017 wykazywał wyraźną tendencję wzrostową. Wskazuje to na znaczący i rosnący wkład w fundusze publiczne płatności z bezpośredniego otoczenia społeczno-gospodarczego branży górniczej, które w latach 2013-2018 wyniosły łącznie 38,5 mld zł.

W analizowanym okresie sumy wpływów do funduszy publicznych obejmujące ww. pozycje wynosiły od 7,1 mld zł w roku 2016 do 9,5 mld zł w roku 2013 (średnio 8,2 mld zł), a ich udział w kosztach działalności operacyjnej stanowił od 28,3 proc. w roku 2018 do 32,9 proc. w roku 2013 (średnio 30,6 proc.). Oznacza to, że, co trzecia złotówka wydana przez spółki węglowe na swoje bieżące funkcjonowanie wróciła do funduszy publicznych w formie podatków, płatności i innych danin. W analizowanym okresie widoczna jest jednak tendencja malejąca, do której przyczyniły się głównie zmniejszone wydatki inwestycyjne górnictwa i redukcja wynagrodzeń w branży.

Ciekawe wyniki daje również zestawienie sumy wpływów do funduszy publicznych z wynikiem finansowym górnictwa węgla kamiennego. Nawet w latach 2013-2016, gdy górnictwo węgla kamiennego nie wypracowywało zysku netto, płatności publiczno-prawne kreowane przez branżę górniczą i przez jej bezpośrednie otoczenie społeczno-gospodarcze były wielokrotnie wyższe od powstałej straty z działalności. Przykładowo w najgorszym dla branży roku 2015 strata netto sektora górnictwa węgla kamiennego wyniosła 1,9 mld zł wobec 8,1 mld zł sumy wpływów do funduszy publicznych – czyli de facto nadwyżka wszystkich korzyści nad kosztami wyniosła aż 6,2 mld zł.

Wnioski

Światowy rynek surowców energetycznych cechują cykle koniunkturalne, które skutkują okresowymi wzrostami i spadkami cen. Przykładowo w latach 2017-2018, w warunkach wysokich cen surowców energetycznych, górnictwo węgla kamiennego w Polsce wypracowało zysk netto w łącznej wysokości 3,8 mld zł, mimo że jego obciążenie płatnościami publicznymi było podobnie wysokie, jak w latach poprzednich. Gdyby w okresie spadku cen węgla jego obciążenie bezpośrednimi płatnościami publicznoprawnymi zostało odpowiednio zmniejszone, górnictwo węgla kamiennego mogło by przynosić zysk, a nie straty wykazywane w sprawozdaniach finansowych spółek.

Przedstawione wyniki obliczeń dochodów publicznych generowanych przez górnictwo węgla kamiennego w Polsce wskazują, że jego likwidacja nie jest właściwym posunięciem – szczególnie w wieloletniej perspektywie. Nawet w obliczu unijnej polityki odchodzenia od węgla, nie będzie bowiem możliwe szybkie przestawienie polskiej energetyki na technologie nieemitujące gazów cieplarnianych lub emitujące ich znacznie mniej.

Transformacja polskiej energetyki w kierunku nowych jednostek wytwórczych energii elektrycznej, bazujących na innych źródłach energii pierwotnej niż węgiel, to proces wieloletni. W tym czasie krajowe elektrownie węglowe będą potrzebować paliwa, które można pozyskiwać ze złóż krajowych, wspierając w ten sposób polską gospodarkę lub sprowadzać je z zagranicy. Wyniki wykonanych analiz wskazują, że nawet w okresie niskich cen węgla na rynkach światowych, korzyści generowane przez sektor górnictwa węgla kamiennego w Polsce znacząco przewyższają koszty jego funkcjonowania. Znaczną część tych kosztów stanowią bowiem daniny publiczne, głównie podatki, z których finansowana jest m.in. polityka społeczna państwa. Równie ważny jest też wkład sektora górnictwa węgla kamiennego w ograniczanie bezrobocia i bezpieczeństwo surowcowe Polski.

Należy jednak podkreślić, że wszelkie działania mające na celu podtrzymanie działalności polskiego górnictwa węgla kamiennego w Polsce muszą obejmować restrukturyzację tego sektora, zmierzającą w szczególności do obniżenia kosztów wydobycia węgla i obejmującą zamykanie kopalń uznanych za trwale nierentowne.

dr inż. Piotr Krawczyk
Główny Instytut Górnictwa w Katowicach