Od Śląska po Durham. Lekcja transformacji w sercu północnej Anglii

Północna Anglia – niegdyś potęga przemysłowa, dziś laboratorium procesu transformacji. To właśnie tutaj delegacja przedstawicieli projektu Regionalne Obserwatorium Procesu Transformacji 2.0 (ROPT 2.0) odbyła w lipcu br. wizytę studyjną, by przyjrzeć się z bliska, jak dawne regiony górnicze radzą sobie z dziedzictwem górnictwa. Śląsk i hrabstwo Durham dzieli ponad 1500 kilometrów, ale łączy podobna historia. Oba regiony przez dekady rozwijały się w cieniu kopalnianych szybów, oba dziś mierzą się z wyzwaniami gospodarczymi i społecznymi po zamknięciu zakładów górniczych.

Pierwsze spotkania z brytyjskimi partnerami miały wymiar symboliczny – rozmowy były prowadzone w historycznych budynkach związkowych i instytutach naukowych, które kiedyś były centrum życia przemysłowego. 10 lipca 2025 r. odbyły się warsztaty w North England Institute of Mining and Mechanical Engineers w Newcastle upon Tyne. Ross Forbes, były dyrektor programowy Redhills oraz profesor John Tomaney z University College London i profesor Andy Pike z Uniwersytetu w Newcastle przypomnieli dramatyczną historię wzlotu i upadku północnoangielskiego zagłębia, wskazując jednocześnie, jak trudna bywa droga od monokultury przemysłowej do nowej, zrównoważonej gospodarki. W czasie dyskusji wymieniano uwagi na temat obecnej sytuacji województwa śląskiego oraz stanu postępu procesu transformacji na Śląsku.

W Newcastle uczestnicy odwiedzili również Gateshead Minewater Heat and Energy Centre, Baltic Solar Farm. Pracuje tu sieć ciepłownicza wykorzystująca ciepło pozyskane z wód kopalnianych z zamkniętej kopalni Gateshead. Jest to największa sieć korzystająca z ciepła z wody kopalnianej w Wielkiej Brytanii i jedna z największych w Europie. Obecnie zapewnia bezpieczne, niskoemisyjne ogrzewanie 350 domów oraz kilku budynków użyteczności publicznej (m.in. Gateshead College i budynków biurowych). Zaplanowane jest już powiększenie sieci o kolejnych 270 prywatnych domów, nowe centrum konferencyjne i kompleks hotelowy. Projekt Gateshead Minewater jest przykładem udanego partnerstwa publiczno-prywatnego z włączeniem organów rządowych, władz lokalnych i przedstawicieli branży energetycznej. 

11 lipca 2025 r. wszyscy uczestnicy wizyty studyjnej wzięli udział w okrągłym, otwartym stole zorganizowanym przez europejską organizację IndustriAll Europe. Rozmowy dotyczyły kwestii społecznych oraz sprawiedliwej transformacji. Wymiana międzynarodowych doświadczeń skupiała się na aktualnych realiach funkcjonowania społeczności regionów węglowych i przemysłowych w okresie transformacji. IndustriAll Europe jest federacją europejskich związków zawodowych zrzeszających pracowników w sektorze energetycznym, wydobywczym, metalowym, chemicznym, tekstylnym, odzieżowym i obuwniczym oraz w powiązanych branżach. W sumie stoi na straży interesów 7 milionów zatrudnionych, zjednoczonych w 200 krajowych związkach zawodowych w 39 krajach europejskich. W czasie spotkania dyskutowano także o wyzwaniach stojących przed Śląskiem i Europą w związku z wykorzystaniem terenów poprzemysłowych. Spotkanie z Andym Lockiem z Coalfields Regeneration Trust pokazało, jak ważne jest wspieranie lokalnych społeczności w rozwijaniu nowych kompetencji i wykorzystywaniu zidentyfikowanych po ich stronie potencjałów. Region Północnej Anglii, w przeszłości silnie zależny od górnictwa i węgla, wciąż przechodzi głębokie przemiany gospodarcze i zmaga się z licznymi problemami związanymi z kwestiami zatrudnienia oraz zachowania kultury i lokalnej tożsamości. Rozmowy przedstawicieli projektu ROPT 2.0 z zagranicznymi ekspertami często dotyczyły podobieństw procesów angielskiej transformacji z tymi, która obecnie toczą się w województwie śląskim. 

Spotkania pokazały również, jak ważne są unikalne potrzeby i kultura regionów górniczych. Dlatego też zakończeniem wizyty studyjnej w Północnej Anglii był udział w Gali Górniczej w Durham. Durham Miners Gala to coroczne, celebrowane  w tym mieście od 1871 r., święto przypadające w drugą sobotę lipca. To jedno z największych i najbardziej kolorowych świąt na świecie organizowane jest przez Durham Miners' Association (DMA), związek zawodowy założony w Wielkiej Brytanii w 1869 r. Gala upamiętnia bogate dziedzictwo górnictwa węglowego hrabstwa Durham, silnie związane z tutejszymi związkami zawodowymi. W szczytowym okresie, kiedy jeszcze funkcjonowały angielskie kopalnie, w latach 50. i 60. ubiegłego wieku w gali uczestniczyło ponad 300 tys. ludzi. W dobie współczesnej uczestniczy w nim zwykle ok. 200 tys. osób. Dla uczestników z Polski była to lekcja, jak historia i kultura mogą stać się fundamentem budowania nowej tożsamości regionu w czasach przemian.

Głównym elementem Gali jest parada sztandarów i orkiestr górniczych, która idzie przez całe miasto. Przed County Hotel zespoły zatrzymują się, aby wystąpić dla dygnitarzy obserwujących przemarsz z balkonu. Kulminacją marszu jest piknik na starym torze wyścigów konnych, gdzie w przemówieniach politycznych pobrzmiewają echa aktywistycznych korzeni Gali. Ważnym elementem jest też nabożeństwo górnicze w katedrze w Durham, podczas którego odbywa się poświęcenie nowych sztandarów. Każdy baner jest ręcznie malowany na jedwabiu, a jego koszt to około 10 tys. funtów (składa się na niego cała gmina). 

Ale Gala to coś więcej niż parada banerów. To poruszająca opowieść o społecznościach i pamięci. Razem idą pokolenia dawnych górników, młodzież, dzieci, rodziny – ludzie, których łączy poczucie więzi i tożsamość. To również coś więcej niż wiec związkowy – to wielki piknik i spotkanie przyjaciół, a młodzi ludzie niosą sztandary trzymane kiedyś przez przedstawicieli poprzednich generacji. Dużą rolę w podtrzymywaniu tej tradycji odgrywają „marras". Ten termin to lokalny przydomek dla przyjaciół lub sympatyków Gali. Wywodzi się z lokalnego dialektu hrabstwa Durham, w którym „marra” dosłownie oznacza kumpla i odnosi się do osób, które nie są związane z górnictwem, ale wspierają wydarzenie i pomagają je organizować.

Wizyta studyjna w Anglii była jedną z pięciu wizyt zaplanowanych w ramach projektu ROPT 2.0, współfinansowanego przez Unię Europejską z Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji. Jej celem była nie tylko obserwacja zagranicznych doświadczeń, ale także budowanie międzynarodowej sieci współpracy, która pozwoli regionom węglowym wspólnie szukać odpowiedzi na wyzwania przyszłości. Bo transformacja to nie tylko zmiana technologii czy gospodarki. To przede wszystkim proces społeczny, w którym najważniejsi są ludzie, ich praca, tradycje i poczucie, że w nowej rzeczywistości wciąż mają swoje miejsce.

Sylwia Jarosławska-Sobór