Nauka - Przemysł

Kultura bezpieczeństwa

„Kultura bezpieczeństwa” jest pojęciem stosunkowo nowym. Problematyka ta stała się przedmiotem zainteresowań zarówno akademickich, jak i praktyki zarządzania dopiero w końcu lat osiemdziesiątych. Termin ten stał się popularny w rezultacie ogłoszenia raportu dotyczącego przyczyn i okoliczności katastrofy nuklearnej w Czarnobylu.

W naszym kraju problematyka kultury bezpieczeństwa pozostawała poza kręgiem zainteresowań badaczy i praktyków organizacji systemów bezpieczeństwa aż do 1996 roku, kiedy to w Głównym Instytucie Górnictwa zrealizowano pierwsze prace z tego zakresu - Ryszard Studenski przedstawił koncepcję kultury bezpieczeństwa w aspekcie wyjaśniania wypadkowości a Joanna Martyka opracowała zestaw narzędzi do badania kultury bezpieczeństwa pracowników. Problem ten kontynuowany był przez autorów w kolejnych publikacjach, np. dotyczących małych i średnich przedsiębiorstw oraz w materiałach opracowanych przez Ryszarda Studenckiego dla studium podyplomowego „Bezpieczeństwo systemów: człowiek- technika- środowisko”. W roku 1998, na Uniwersytecie w Londynie oraz na AGH w Krakowie, przeprowadzono badania porównawcze w 35 polskich oraz 26 brytyjskich przedsiębiorstwach. Wyniki badań potwierdziły istnie różnic w treści poglądów, postaw i ocen odnoszących się do przepisów i szkoleń bhp, stosunku do ryzykantów oraz zaangażowania pracodawców w organizację bezpiecznej pracy. Stwierdzono, iż poziom kultury bezpieczeństwa przedsiębiorstw brytyjskich jest wyższy niż w polskich. Faktem tym pośrednio wyjaśniano przyczynę pięciokrotnie wyższej wypadkowości śmiertelnej rejestrowanej w Polsce w porównaniu z obserwowaną w Wielkiej Brytanii.

W roku 1998 „kultura bezpieczeństwa” stała się przedmiotem opracowań przygotowywanych w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy w ramach Strategicznego Programu Rządowego pt. „Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy”. Program ten w części dotyczącej zagadnień związanych z kulturą bezpieczeństwa realizowany był wspólnie z Głównym Instytutem Górnictwa. W kolejnych latach problematyka kultury bezpieczeństwa była nadal obecna w szeregu pracach naukowo-badawczych wykonanych w Głównym Instytucie Górnictwa. Zagadnienia kulturowych uwarunkowań bezpieczeństwa pracy zostały uwzględnione w kilku pracach statutowych, jak i w projekcie badawczym zamawianym przez WUG „Strategia poprawy bezpieczeństwa w polskim górnictwie podziemnym” (Władysław Konopko 2001) oraz w pracy doktorskiej pt. „Psychologiczne czynniki zarządzania w kreowaniu kultury bezpieczeństwa załóg górniczych” (Joanna Martyka, 2001). W opracowaniach koncentrowano się na wyznaczeniu podstawowych elementów składowych kultury bezpieczeństwa, konstrukcji narzędzi umożliwiających ich pomiar, wyznaczeniu obszarów wymagających zmian oraz ustaleniu zakresu koniecznych przedsięwzięć.

Aktualnie w Głównym Instytucie Górnictwa realizowany jest nowatorski projekt - finansowany jest ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju - dotyczący bezpieczeństwa pracy pt. „Program ograniczania ryzyka w podsystemie społecznym kopalń węgla kamiennego”, którego autorką jest dr Joanna Martyka, kierownik Zakładu Badań Ekonomicznych i Społecznych GIG.

Planowanym efektem końcowym prac naukowo-badawczych jest kompleksowy i spójny program ograniczania ryzyka w zachowaniach pracowników dołowych, stanowiący uzupełnienie aktualnie realizowanego systemu zarządzania bezpieczeństwem w kopalniach węgla kamiennego. Program ten (w pewnej perspektywie czasowej) umożliwi przełamanie stereotypu mówiącego o konieczności podejmowania wysokiego ryzyka w pracy górniczej oraz ograniczenie strat finansowych wynikających z kosztów wypadków i chorób zawodowych. Opracowywany projekt, jak podkreśla dr Martyka, ściśle sprzężony jest z przemysłem, i to nie tylko węgla kamiennego czy miedzi, gdzie ludzie pracują pod ziemią w ekstremalnych warunkach. Dotyczy również innych gałęzi przemysłu, np. hutniczego, chemicznego, budowlanego, spożywczego.

Jednakże badania (w ramach projektu) prowadzone są w głębinowych kopalniach węgla kamiennego i miedzi, gdzie problem „czynnika ludzkiego” jest szczególnie ważny w kontekście występowania szeregu zagrożeń naturalnych i technicznych. Ponadto pogarszające się warunki górniczo-geologiczne w niektórych kopalniach węgla kamiennego prowadzą do dalszego wzrostu zagrożeń, co będzie wymagało dokonania szeregu zmian w organizacji bezpiecznej pracy, w tym także w odniesieniu do postępowania członków załogi. Aktualnie wskazuje się, na podstawie danych Wyższego Urzędu Górniczego, że źródłem około 70 procent zarejestrowanych wypadków w górnictwie są błędy popełniane przez pracowników, zaniedbania obowiązków, naruszenia norm bezpieczeństwa, jak również świadomie podejmowane ryzyko. Sytuacja wymaga zatem- zdaniem ekspertów- radykalnej zmiany, co zostało wyrażone w „Strategii działania urzędów górniczych na lata 2010-2014 w części dotyczącej realizacji celu „ograniczenie liczby wypadków spowodowanych czynnikiem ludzkim”. Ponadto projekt wpisuje się w realizację założeń zawartych we „Wspólnotowej strategii na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012, jak również „Krajowej strategii na rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2009-2012” oferuje bowiem kompleksowe i nowoczesne rozwiązania w zakresie kształtowania bezpiecznego społecznego środowiska pracy. Wdrożone w większości kopalń proaktywne systemy zarządzania bezpieczeństwem, nie do końca spełniły oczekiwania. Doświadczenie w ich realizacji wykazało, że cechują się niską skutecznością, jeśli równocześnie nie zmienia się postaw pracowników wobec zagrożeń i ryzyka, nie łączy akceptowanych wartości z zachowaniami zgodnymi z przepisami i standardami bezpieczeństwa i gdy zachowania ryzykowne nie są negatywnie oceniane i traktowane w praktyce jako niepożądane.

-Zgodnie z systemowymi teoriami zarządzania poziom bezpieczeństwa zachowań pracowników stanowi multiplikatywną funkcję szeroko rozumianych kwalifikacji pracowników oraz ich motywacji do bezpiecznego postępowania - wyjaśnia Joanna Martyka.- Natomiast czynnikiem warunkującym wykazanie się pracowników wysokimi kwalifikacjami z zakresu bezpieczeństwa oraz motywacją do urzeczywistniania wymogów norm formalnych jest dobra organizacja pracy, gwarantująca możliwość i zachęcająca do postępowania zgodnego z zasadami bezpieczeństwa. Kluczem do osiągnięcia poprawy bhp w podsystemie społecznym jest kształtowanie pozytywnej kultury bezpieczeństwa załogi, której składowe to: system wartości pracy, postawy, wzory zachowań, jak również wiedza i umiejętności pracowników. Według S. Gellera, który swoją koncepcję oparł na badaniach i teoriach psychologicznych, najbardziej efektywnym sposobem modyfikacji kultury bezpieczeństwa jest kreowanie bezpiecznych zachowań. Stąd też, zaplanowano opracowanie programu, który umożliwi rozpoznanie problemów społecznego środowiska pracy oraz wprowadzenie niezbędnych zmian, adekwatnych do stwierdzonych przyczyn (np. w jakim zakresie źródłem generowania ryzyka są niedostatki organizacji pracy, do tej pory nie rozpatrywane w tym kontekście, czy poprawnie opracowany system szkoleń w praktyce wyposaża pracowników we wszystkie konieczne wiadomości i umiejętności, jakie ryzykowne zachowania są powszechnie w kopalni akceptowane i wynikają z przyjętych norm grupowych, a jakie stanowią wynik świadomie podejmowanego ryzyka- ograniczenie wysiłku, skrócenie czasu wykonywania zadania).

Program podwyższania poziomu kultury bezpieczeństwa pracowników dołowych poprzez ograniczanie ich ryzykownych zachowań składa się z trzech części – diagnostycznej, prewencyjnej i wspierającej. Pierwsza dotyczy sfery poznawczej, założono bowiem, że podstawą wszelkich zadań profilaktycznych, tak technicznych i organizacyjnych, jak i psychologiczno-społecznych jest wiedza o zagrożeniach i związanym z nimi ryzyku. W programie przewidziano działania zmierzające do rozpoznania ryzykownych zachowań pracowników (z określeniem częstości ich występowania i ustaleniem potencjalnych skutków ich odejmowania), jak również bezpośrednich i źródłowych ich przyczyn. W części prewencyjnej za podstawę ustalania takich działań przyjęto rezultaty uzyskane w części diagnostycznej, czyli treść i przyczyny ryzykownych zachowań. Zaś wszelkie działania ukierunkowane będą na poprawę wyznaczników bezpieczeństwa zachowań: motywację (eliminacja zachowań wynikających ze świadomie podejmowanego ryzyka oraz norm grupowych pozostających w sprzeczności z normami formalnymi); kwalifikacje (eliminacja zachowań związanych z brakami wiedzy lub umiejętności); organizację pracy (eliminacja zachowań powodowanych niedostatkami organizacji pracy). Opracowany zostanie tryb postępowania w zakresie doboru metod eliminacji stwierdzonych przyczyn ryzykownych zachowań, jak również programy modyfikacji wybranych ryzykownych zachowań, które cechuje najwyższy poziom ryzyka. W części trzeciej programu - wspierającej - przedstawiono oddziaływania promocyjne wpływające na kształtowanie systemu wartości i postawy pracowników, czemu służą materiały informacyjne i poglądowe. W konsekwencji powyższych ustaleń program będzie zawierał:

-strategię poprawy stanu kultury bezpieczeństwa pracowników kopalń węgla kamiennego;

-procedurę uzupełniającą system zarządzania bezpieczeństwem w zakresie rozpoznania ryzykownych zachowań i ich przyczyn wraz z instrukcją stosowania oraz kartami ryzykownych zachowań (specyfika zachowań dla wszystkich ważnych dołowych stanowisk pracy z oceną ich potencjalnego poziomu ryzyka);

-ramową procedurę modyfikacji rozpoznanych ryzykownych zachowań określającą tryb postępowania w przypadku ustalania sposobu modyfikacji rozpoznanych ryzykownych zachowań;

-dziesięć szczegółowych programów modyfikacji stwierdzonych zachowań- cechujących się najwyższym poziomem ryzyka;

-program szkolenia dodatkowego lub uzupełniającego wraz z materiałami szkoleniowymi z zakresu ryzykownych zachowań najczęściej podejmowanych przez pracowników oraz charakteryzujących się najwyższym poziomem ryzyka (według stanowisk pracy z uwzględnieniem stwierdzonych braków szkoleniowych);

-program promocji bezpieczeństwa w kopalni, którego celem jest wspomaganie i wzmacnianie działań prewencyjnych.

Końcowy projekt zostanie przedstawiony w formie kilku dokumentacji. Zawarte w nich zostaną wyniki diagnozy stanu kultury bezpieczeństwa w trzech wytypowanych kopalniach, tj. opis kulturowych determinant bezpieczeństwa (wartości, postaw, norm i wzorców postępowania), które zostaną włączone w zakres rozpoznawalnych elementów zagrożeń Przedstawione będą opisy opracowanego programu ograniczenia ryzyka w zachowaniach pracowników zawierającego wszystkie wyżej wymienione jego elementy oraz rezultaty realizacji opracowanego programu, w tym listy niepożądanych zachowań z określeniem poziomu ich ryzyka, listy przyczyn podejmowania ryzykownych zachowań przez pracowników dołowych, będących np. konsekwencją niedociągnięć w organizacji pracy, braków szkoleni, nieformalnych norm grupowych czy świadomie podejmowanego ryzyka. Efekt końcowy, jak również wyniki badań cząstkowych będą publikowane w fachowych czasopismach specjalistycznych i prezentowane na konferencjach naukowych.

Oprac: Mira Borkiewicz