Restrukturyzacja górnictwa węglowego w krajach Europy Zachodniej

W najbliższych latach rodzimy sektor węglowy czeka szereg gruntownych strukturalnych zmian. Ma to szczególne znaczenie w przypadku gospodarki opartej w dużej mierze na węglu, co przejawia się chociażby w wysokim udziale tego surowca w krajowym miksie energetycznym. Jakkolwiek sam proces restrukturyzacji nie jest historycznym novum, nowa wydaje się skala i głębokość zapowiadanych zmian, które w wielu przypadkach skierują polską gospodarkę na zupełnie nowe tory. Ich skutki odczuje nie tylko szeroko pojęta branża górnicza, ale także rozliczne przedsiębiorstwa okołogórnicze, przemysł, miasta i – co ważne – spory odsetek ludności, która swoje życie zawodowe związała z górnictwem. Długo by wyliczać przyczyny nadchodzącej transformacji. Z pewnością jest wśród nich imponująca ekspansja nowych technologii pozwalających na relatywnie niskokosztową produkcję energii ze źródeł odnawialnych. Inne przyczyny to polityki unijne i wynikające z nich zobowiązania państw członkowskich, a także określone decyzje polityczne. Świadomi nieodwracalności wspomnianych procesów, a jednocześnie negocjowalności ich tempa i charakteru, w poczuciu współodpowiedzialności za los polskiego górnictwa i lokalnych społeczności górniczych, postanowiliśmy w ramach cyklu artykułów, który otwierają przypadki Francji i Belgii, przybliżyć czytelnikom Biuletynu Górniczego historię złożonych procesów zmian, transformacji, restrukturyzacji górnictwa, jakie miały miejsce na przestrzeni ostatniego ponad półwiecza w różnych państwach Europy Zachodniej. Wierzymy, że spojrzenie w przeszłość i analiza doświadczeń innych państw pozwoli architektom, planistom jak również realizatorom projektowanych zmian uniknąć błędów poprzedników oraz ograniczyć wszelkie ich koszty zewnętrzne, w tym także te społeczne. W poszukiwaniu wzorca polskiego modelu restrukturyzacji zaprzeszłe doświadczenia powinny stać się lekcją, którą koniecznie i pilnie należy odrobić.

Marcin Hylewski

Francja

Poza dwoma głównymi zagłębiami Nord-Pas de Calais i Lorraine francuskie górnictwo węglowe, inaczej niż w wielu krajach europejskich, prowadziło działalność w licznych małych zagłębiach rozproszonych prawie w całym kraju.

Od roku 1960 rząd francuski realizował politykę zwiększania produkcji energii elektrycznej z energetyki jądrowej zmniejszając tym samym popyt na krajowy węgiel energetyczny. W tym samym czasie, regres przemysłu stalowego zmniejszył popyt na węgiel koksowy. Produkcja węgla z 1960 r. w wysokości 58,2 mln t zmalała do 1,5 mln t w roku 2002.

Zatrudnienie w kopalniach z poziomu 350 tys. osób pod koniec drugiej wojny światowej zmalało do około 9 000 w 2002 r.

Od roku 1946 przemysł węglowy Francji był własnością państwa, a działalność w tym sektorze prowadziła jedna firma Charbonnages de France (CdF).

W okresie od 1986 do 2002 r. z pracą w górnictwie pożegnało się ponad 23 000 osób.

Powaga problemów społecznych i regionalnych powstrzymała rząd francuski od całkowitej likwidacji wydobycia już w roku 2002 (jak przewidywała to Decyzja 3632/93/EWWiS Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali) i termin ten przesunięto na 2004 r. Koszt produkcji jednej tony węgla w tym czasie wynosił 1 267 FF, a cena rynkowa sprzedaży 335 FF.

Ostatnie dwie kopalnie głębinowe w zagłębiu Lorraine zamknięto – „Marlebach” w październiku 2003 r. i „La Houve” 23 kwietnia 2004 r.

W roku 1946 utworzono Charbonnages de France (CdF) – państwowe przedsiębiorstwo zajmujące się górnictwem węgla.

Redukcja zatrudnienia w kopalniach w latach pięćdziesiątych XX wieku była wynikiem odejść naturalnych. Ale już na początku lat sześćdziesiątych CdF zawarł pierwszą serię porozumień z pracownikami, którzy musieli odchodzić z przemysłu – na wcześniejsze emerytury, albo też znaleźć po przeszkoleniu inne zatrudnienie.

Formalne porozumienie między CdF a związkami zawodowymi – dotyczące środków ukierunkowanych na pomoc górnikom w celu przeszkolenia ich do pracy w nowych zawodach podpisano w roku 1962. W tym samym czasie rząd francuski potwierdził swój zamiar realizacji większej dywersyfikacji przemysłowej w regionach górniczych tworząc Agencję Rozwoju Regionalnego i ułatwiając wsparcie finansowe na przedsięwzięcia wspomagające.

Stworzono specjalną organizację do spraw rozwoju przemysłowego Société Financieré por Favoriser l‘Industrialisation des Régions Miniéres (SOFIREM), w całości będącą własnością CdF. Postawiono jej zadanie wspierania polityki dywersyfikacji, zarówno wewnętrznej w CdF, jak i zewnętrznej. Kapitał założycielski SOFIREM wynosił 622 mln FF (95 mln USD).

W roku 1984, rząd francuski powołał fundusz reindustralizacji regionów górniczych FIBM (Fond d‘Industralisation du Bassins Miniers), który skupił się na rozwoju infrastruktury w zagłębiach węglowych, tworząc parki przemysłowe, zapewniając infrastrukturę szkoleniową, pomoc na badania i rozwój, świadcząc również usługi dla perspektywicznych inwestorów.

Fundusz FIBM, administrowany przez CdF, przyznawał również bezzwrotne dotacje dla pojawiających się na tym terenie spółek, mogąc jednocześnie finansować do 50% kosztu zakupu terenu, jak też do 20% budowy nowych zakładów w ramach limitu 50 tys. FF (6 750 USD) na każde nowo stworzone i utrzymywane w okresie trzech lat miejsce pracy.

Od roku 1967 SOFIREM i FINROPA pomogły w stworzeniu około 100 tys. miejsc pracy w zagłębiach francuskich, angażując 3 700 mln FF (500 mln USD).

W roku 1994 CdF wynegocjował pakt węglowy (Pacte Charbonnier) z większością związków zawodowych, którego finalnym celem była likwidacja przemysłu w roku 2005.

W ramach planu socjalnego towarzyszącego wspomnianemu paktowi wprowadzono następujące instrumenty zarządzania kryzysem:

(1) transfery, które mogły dotyczyć innych przedsiębiorstw działających w ramach przedsięwzięcia Charbonnages de France znajdujących się w tym samym zagłębiu węglowym,

(2) transfery do innych regionów lub przedsiębiorstw w ramach grupy Charbonnages de France (CdF), łącznie z jednostkami działającymi w innych krajach,

(3) uprawnienia górników do urlopu na zakończenie kariery – urlop górniczy do osiągnięcia wieku emerytalnego między 45. a 50. rokiem życia z warunkiem przepracowania 25 lat w górnictwie,

(4) gwarancje (ze strony przedsiębiorstwa) otrzymania ekwiwalentu w wysokości 75% poprzedniego rocznego uposażenia netto pracownika z tytułu „wcześniejszej emerytury”.

Dwa pierwsze zobowiązania dotyczyły jedynie tych pracowników, którzy mieli co najmniej 40 lat i pracowali w górnictwie co najmniej 20 lat.

Dodatkowo przewidziano (5) możliwość alternatywnego zatrudnienia w innych przedsiębiorstwach w ramach własnej grupy przedsiębiorstw lub poza nią, (6) unikanie zwolnień i oferowanie wszystkim pracownikom możliwości ponownego zatrudnienia. W okresie przystosowania, pracownicy otrzymywali szansę wyboru pomiędzy różnymi możliwościami:

•   zatrudnienie przez grupę energetyczną „Eletricite de France” (EdF),

•   prowadzenie własnej działalności gospodarczej,

•   przekwalifikowanie,

•   repatriacja imigrantów do krajów ich pochodzenia,

•   przejście do innych przedsiębiorstw, łącznie z przeprowadzką, jeżeli zachodzi taka konieczność.

Pracownicy, którym nie odpowiadała oferta alternatywnych miejsc pracy lub pragnący na własną rękę eksplorować rynek pracy, mogli otrzymać „urlop adaptacyjny” na maksymalny okres 1 roku.

Podczas tego okresu pracownik był zwolniony z obowiązku pracy dla przedsiębiorstwa macierzystego, zachowując jednak wszystkie prawa wynikające z trwałości umowy o pracę. Okres tego urlopu kończył się w dniu, kiedy pracownik zaakceptował alternatywne zatrudnienie. Miesięczne wynagrodzenie, podczas tego okresu wynosiło 65% dotychczasowego rocznego uposażenia netto.

Francuskie zagłębia węglowe otrzymały również wsparcie finansowe z trzech głównych źródeł UE: EWWiS, Funduszu Rozwoju Regionalnego i Socjalnego UE oraz programów RECHAR.

Program restrukturyzacji francuskiego górnictwa węglowego realizowany był na podstawie „Umowy Węglowej” (Pacte Charbonnier) osiągniętej pomiędzy państwowym przedsiębiorstwem górniczym Charbonnages de France, a związkami zawodowymi działającymi w sektorze górnictwa węgla kamiennego.

Konkludując, należy zauważyć, że wszystkie kopalnie we Francji, które uzyskiwały pomoc, były przeznaczone do zamknięcia.

Zagłębia Nord-Pas de Calais i Lorraine skorzystały ze znacznych inwestycji kierowanych na te obszary przez francuskich i zagranicznych inwestorów, jak na przykład: Viessmann (sprzęt grzewczy), Continental (opony), Interpane-Pilkington (szkło), Grunfoss (pompy), Delhi (urządzenia do automatyki), czy fabryka samochodów Smart.

Z raportu państwowej francuskiej komisji audytorskiej można dowiedzieć się o kosztach jakie były zaangażowane w proces zakończenia działalności górnictwa węglowego we Francji:

•   w okresie pomiędzy rokiem 1999 a 2005 na zasiłki emerytalne oraz renty dla byłych górników i ich krewnych przeznaczono 18 900 mln FF (3375 mln USD),

•   w okresie między 1995 a 2005 na pomoc dla przemysłu węglowego wyasygnowano 51 000 mln FF (9100 mln USD), z czego 34 000 mln FF to dotacje na pokrycie strat operacyjnych; roczny koszt dla finansów publicznych za każdego pracownika CdF wynosił 350 000 FF (62 500 USD),

•   na emerytury i zasiłki administrowane przez CANSSM (Krajowy Autonomiczny Fundusz Zabezpieczenia Społecznego dla Kopalń) zaplanowano 331 000 mln FF.

Podsumowując proces restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego we Francji, można sformułować następujące wnioski:

•   przejęcie zadań związanych z restrukturyzacją przez Charbonnages de France jako przemysłowej, komercyjnej organizacji państwowej oznaczało, że działalność ta mogła być wspierana przez państwo francuskie poprzez dotacje budżetowe, co umożliwiło CdF kontynuowanie funkcjonowania jako głównego medium rozwiązywania problemów przemysłu węglowego w zakresie redukcji potencjału produkcyjnego jak i programów niezbędnych do rewitalizacji gospodarczej dotkniętych obszarów,

•   zastosowanie długoterminowej strategii w stosunku do zamykania kopalń przy znacznej redukcji zatrudnienia, zapewniało możliwość realistycznego planowania konkretnych rozwiązań (takich jak przyciąganie nowych pracodawców), jak i zobowiązań (łącznie z krótkoterminowymi kosztami na programy szkoleniowe), oraz rozwiązywania długoterminowych skutków związanych z zasiłkami z tytułu przechodzenia na wcześniejsze emerytury i renty,

•   stworzenie wiodącej organizacji – SOFIREM, zobowiązanej do przyciągania inwestycji i zapewnienia sytuacji, że dostępna siła robocza ma odpowiednie kwalifikacje do nowej pracy, miało duże korzyści w odniesieniu do ciągłości i strategii długoterminowego zatrudnienia w zagłębiach węglowych dotkniętych restrukturyzacją; organizacja ta mogła szybko reagować na różne uwarunkowania, a tym samym mogła przystosowywać swoją strategią do reagowania na zmieniające się wymogi potencjalnych pracodawców,

•   możliwość przeniesienia pracowników z zamykanych kopalń do innego państwowego przedsiębiorstwa EdF dawała pracownikom górnictwa bezpieczeństwo psychologiczne,

•   stworzenie 24 tys. miejsc pracy w byłych zagłębiach węglowych w latach 1984-1989 było więcej niż wystarczające, by zatrudnić byłych górników pozostałych na rynku pracy; w tym okresie 13 200 górników przeszło pełną formę szkolenia, podczas gdy kolejnych 12 200 odeszło z przemysłu w sposób naturalny; 19 400 byłych górników skorzystało z pewnej formy przejścia na emeryturę.

Belgia

Produkcja węgla w Belgii skoncentrowana była w dwóch regionach: w Walonii oraz w zagłębiu w Limburgii w północno-zachodniej Flandrii. Maksymalny poziom 30 mln t/r osiągnęła ona na początku lat pięćdziesiątych, a następnie malała wraz z pogarszającymi się warunkami geologiczno-górniczymi. Zmniejszenie wolumenu produkcji węgla kamiennego spowodowane było między innymi wzrastającą produkcją energii elektrycznej w elektrowniach jądrowych.

Podziemne górnictwo węglowe Belgii cechowało się pewną odrębnością ze względu na poziom uzależnienia od zagranicznej siły roboczej. Kiedy zamykano ostatnią kopalnię „Roton” w południowym zagłębiu w 1984 r., 85% zatrudnionych pochodziło z Turcji, Maroka lub Włoch. W tym samym czasie, wśród zatrudnionych w kopalniach w Limburgii, Belgowie stanowili 55%, Turcy 25%, a pozostali pochodzili z różnych innych krajów.

Do początku lat sześćdziesiątych XX wieku, cała produkcja węgla i stali w Belgii była w rękach prywatnego holdingu Société Génerale. W roku 1967 rząd belgijski znacjonalizował przemysł węglowy. Proces zamykania kopalń rozpoczął się w roku 1964 i wywołał poważne napięcia społeczne, w tym manifestacje, do których rozpędzania używano nawet wojska.

Koszty produkcji węgla belgijskiego były bardzo wysokie, porównywalne do kosztów produkcji węgla w kopalniach niemieckich z połowy lat osiemdziesiątych. Węgiel belgijski nie był konkurencyjny w stosunku do węgla z importu.

W okresie 1967-1980, koszty produkcji węgla wynosiły około 250 USD/t. Dotacje do produkcji węgla w tym okresie wynosiły 100 USD/t. Na początku lat osiemdziesiątych minionego wieku, dotacje do górnictwa węglowego Limburgii kosztowały rząd krajowy 200 mln USD rocznie. W 1984 r. rząd Belgii przeniósł odpowiedzialność za dotacje do górnictwa węglowego w gestię regionalnych władz Flandrii. Kluczowe problemy wynikające z restrukturyzacji górnictwa dotyczyły między innymi:

•   złagodzenia społeczno-ekonomicznych skutków programów zamykania kopalń i zmniejszenia wysokiego strukturalnego bezrobocia,

•   zrestrukturyzowania spółki Kempen Steenkoolmijnen (KS) i znalezienia nowych możliwości zatrudnienia dla jej 17 tysięcy pracowników,

•   dywersyfikacji zdominowanej uprzednio przez górnictwo gospodarki regionalnej w kierunku gospodarki wielosektorowej.

Cele te realizowane były równocześnie z programami ukierunkowanymi na poprawę integracji dużych społeczności imigranckich w Limburgii.

Wielu górników zostało tu przyciągniętych z innych krajów w kilku falach: z Europy Wschodniej przed II wojną światową, z Europy Południowej po wojnie, a później jeszcze do tego grona dołączyli pracownicy z Turcji i Maroka. W okresie 1960-1984, zatrudnienie w górnictwie belgijskim zmniejszyło się o połowę, tj. z 38 tys. do 19 tys. osób. W roku 1984 koncern Kempen Steenkoolmijnen (KS) w dalszym ciągu zatrudniał 17 tysięcy ludzi, z czego 7 700 osób pracowało we wschodnich kopalniach przeznaczonych do zamknięcia w pierwszej kolejności, a 9300 w kopalniach zachodnich. Pracownikom zaproponowano określony termin, w którym musieli zaakceptować następujące warunki: emerytura dla uprawnionych, rezygnacja z pracy w sektorze górnictwa węglowego z jednorazową odprawą w wysokości 800 000 belgijskich franków (BFr) netto dla tych, którzy chcieli znaleźć alternatywne zatrudnienie lub godzili się na przesunięcie do kopalń zachodnich i pozostanie w koncernie KS.

Plan zakładał, że co najmniej 8500 górników musi odejść w pierwszym etapie, aby ten program się udał. W praktyce ponad 10 tys. pracowników zdecydowało się odejść, w tym ponad 1500 z kopalń zachodnich. Zamknięcie trzech wschodnich kopalń odbyło się w okresie między 1987 a 1988 rokiem. Do roku 1989 zatrudnienie w koncernie KS zmniejszyło się do 6000 ludzi.

Drugi etap zamykania kopalń został zakończony w październiku 1992 r.

Jeżeli chodzi o program zamykania kopalń w Limburgii, przyjęto dwie podstawowe zasady:

(1) zamykanie realizowane będzie pod nadzorem wyznaczonego menedżera;

(2) żaden górnik nie będzie zmuszony do akceptacji zwolnienia z pracy wbrew jego woli.

Najważniejszym dla uruchomienia programu było zaangażowanie się rządu Flandrii w zapewnienie znacznych dotacji w wysokości 100 000 mln BFr (wtedy 2500 mln USD) na okres dziesięcioletni w celu poniesienia kosztów zamykania kopalń z obietnicą, że wszelkie pozostałe środki zostaną wykorzystane na rewitalizację przemysłu w Limburgii.

Działania Limburgii zaakceptowane zostały przez wszystkie zainteresowane strony, tj. rząd krajowy i regionalny, administrację prowincji oraz Komisję Europejską, jak też przez związki zawodowe i inne zainteresowane grupy na początku roku 1987, przy czym oficjalne podpisanie tego planu nastąpiło w kwietniu 1988 r.

Finansowanie programu zapewnione przez rząd Flandrii obejmowało dwustopniowy proces zamykania pozostałych jeszcze kopalń. Środki finansowe miały być przeznaczone na:

–    pokrycie przyszłych strat operacyjnych,

–    zapewnienie odpraw z tytułu zwolnień i innych kosztów społecznych,

–    realizację inicjatyw rewitalizacji terenów pogórniczych.

Środki z rządu centralnego Belgii przeznaczono na fundusz rozwoju regionalnego, a dodatkowe finanse budżetu centralnego na przekwalifikowanie zawodowe górników odchodzących z kopalń Flandrii. W pierwszej fazie restrukturyzacji, pracownikom koncernu KS ze wschodnich kopalń zaproponowano osiem opcji odejścia z pracy łącznie z przejściem na wcześniejszą emeryturę, odprawą z możliwością nowego zatrudnienia i przejściem do kopalń zachodnich Koncernu KS.

W drugiej (końcowej) fazie zwolnień, która objęła ponad 5 500 pracowników kopalń koncernu KS, 3100 górników skorzystało z wcześniejszej emerytury, podczas gdy 2300 otrzymało odprawy.

Szybkie zamknięcie działalności koncernu KS dało znaczne oszczędności w stosunku do wstępnie szacowanego budżetu Flandrii. Niemniej jednak z kwoty 50 000 mln BFr, której nie wydano na zachowanie kopalń przez okres pełnych 10 lat (jak pierwotnie przewidywał plan), rząd belgijski wycofał około 35 000 mln BFr, pozostawiając 15 000 mln BFr do wydania celem współfinansowania projektów rewitalizacji gospodarczej i społecznej Limburgii.

Sposób, w jaki to zrobiono, spotkał się z ostrą krytyką, ponieważ pierwotne porozumienie mówiło, że wszelkie zaoszczędzone w wyniku wcześniejszego zamknięcia kopalni fundusze (a nie tylko ich część), będą mogły być przeznaczone na programy rekonwersji.

Po zakończeniu procesu zamykania kopalń realizowano tzw. Kontrakt Przyszłości, którego podstawowe cele były następujące:

•   stymulowanie zatrudnienia w Limburgii tak, aby stopę bezrobocia zmniejszyć do poziomu średniej stopy bezrobocia w całej Flandrii,

•   poprawa poziomu wykształcenia w Limburgii do poziomu porównywalnego z całą Flandrią,

•   uruchomienie specjalnych inicjatyw gospodarczych w byłych górniczych miasteczkach Limburgii.

Wspólnoty Europejskie stały się w latach 80. niezwykle ważnym czynnikiem zarządzania kryzysami społecznymi. O ile w przypadku węgla i stali były one zawsze ważne dzięki EWWiS, to ich pozycja uległa dalszemu wzmocnieniu dzięki Funduszom Strukturalnym, Funduszowi Regionalnemu i Społecznemu.

Fundusze strukturalne, uzupełnione obecnie o Fundusz Spójności, stały się społecznie i strukturalnie najważniejszym mechanizmem redystrybucji na szczeblu europejskim.

Bez wsparcia dla zmian strukturalnych za pośrednictwem Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego i programów dostosowanych do potrzeb regionów dotkniętych kryzysami przemysłowymi, nie byłoby możliwe wprowadzenie wielu innowacji strukturalnych, które dziś stanowią obiecującą bazę dla dalszego rozwoju.

W Kontrakcie Przyszłości dużą rolę dla realizacji planu zintegrowanego działania dla Limburgii w połowie roku 1988, odegrały unijne źródła finansowania, między innymi środki pochodzące z EWWiS, Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Socjalnego, Europejskiego Funduszu Rolniczego, Programu RECHAR, funduszu przekształceń zagłębi węglowych czy Europejskiego Banku Inwestycyjnego.

Ogółem koszt programu rewitalizacji Limburgii w okresie 1987-1991 osiągnął kwotę 52 000 mln BFr (1 300 mln USD), przy czym dalsze 7 400 mln BFr udostępniono w postaci pożyczek. Z tej kwoty, 50 700 mln BFr pochodziło ze środków publicznych, a 1 300 mln BFr z sektora prywatnego. Fundusze Unii Europejskiej wyniosły w sumie 6 800 mln BFr plus 3 000 mln BFr w kredytach.

W celu realizacji zadań rozwoju regionalnego powołano nowe organizacje, takie jak: Aktywizacja Gospodarcza Limburgii (Limburgse Economische Actievering) oraz Strategiczny Plan dla Limburgii (Strategische Plan Limburg). Obie te organizacje poświęciły się rozwiązywaniu problemów prowincji Limburgii, wynikających z realizowanego programu restrukturyzacji górnictwa.

Prowadzenie spraw administracyjnych w ramach Kontraktu Przyszłości przyznano inwestycyjnej spółce Limburgii – Limburgse Inverteringsmaatschappij (LIM), utworzonej z kapitałem 5 000 mln BFr (125 mln USD). Rolą LIM było zapewnienie kapitału inicjującego dla nowych możliwości zatrudnienia w Limburgii.

Problemy społeczne stały się odpowiedzialnością Spółki do Spraw Inwestycji Socjalnych dla Limburgii (SIM), którą rząd centralny powołał jako katalizator do rewitalizacji społecznej w tej prowincji. Organizacje te odpowiedzialne za realizację Kontraktu Przyszłości nie funkcjonowały w izolacji, ale musiały współpracować z innymi krajowymi, regionalnymi i prowincjonalnymi organizacjami, jak też z Komisją Europejską.

Z doświadczeń restrukturyzacji belgijskiego górnictwa węglowego, w latach 1980-1992, można wysnuć następujące wnioski:

•   potrzebna jest skuteczna koordynacja projektu przedsięwzięcia na taką skalę, ponieważ dotyka ona szeregu różnych podmiotów,

•   z 17 tysięcy górników zatrudnionych w koncernie KS 9700 (58%) ponownie weszło na rynek pracy; należy stwierdzić, że najlepiej wykwalifikowani górnicy (np. ślusarze czy elektrycy) odeszli z przemysłu w pierwszej kolejności i mieli najmniej trudności ze znalezieniem nowej pracy,

•   do roku 2000 (osiem lat po zamknięciu ostatniej kopalni belgijskiej) mniej niż 300 byłych górników w Limburgii pozostało bez zatrudnienia,

•   większość inwestycji w nowe miejsca pracy w Limburgii kierowanych było na tworzenie małych i średnich przedsiębiorstw; pojawienie się większych pracodawców, takich jak Ford w mieście Genk, pomogło w ponownym zatrudnieniu byłych górników.

Zygmunt Borkowski