|
Eksploatacji węgla kamiennego towarzyszy wypływ naturalnych wód podziemnych do wyrobisk górniczych. Wody te są wytłaczane na powierzchnię, a ponieważ posiadają znaczny ładunek soli i są odprowadzane do rzek, wpływają na stopień ich zasolenia.
-Położenie kopalń w górnych odcinkach Wisły i Odry powoduje, że zasolenie głównych rzek Polski ma miejsce już praktycznie u źródeł – wyjaśnia Ryszard Lach , starszy inspektor Zakładu Ochrony Wód Głównego Instytutu Górnictwa. - Mineralizacja wód z odwadniania poszczególnych kopalń jest bardzo zróżnicowana, począwszy od wód odpowiadających wymaganiom wody do picia, a skończywszy na solankach. Wpływ górnictwa węgla kamiennego na jakość wód powierzchniowych postrzegany jest głównie poprzez wprowadzanie przez kopalnie zasolonych wód, które szkodliwie wpływają na biocenozę rzek ograniczając możliwości wykorzystania ich do celów gospodarczych. Dla rzek w zlewniach Górnej Wisły i Odry podwyższone ilości soli są jednym z wielu odkształceń dla ekosystemów rzecznych.
Z hydrobiologicznego punktu widzenia nie jest to odkształcenie najważniejsze.Nie upośledza bowiem procesów samooczyszczania się rzeki i mieści się w granicach całkiem dobrze znoszonym przez rodzimą faunę i florę. Większym zagrożeniem są odkształcenia grożące zanikami tlenu w rzece i możliwością uduszenia np. ryb, a wywoływane przez użytkowników spoza górnictwa węgla kamiennego, zrzucających do rzeki materię organiczną, zawiesinę, fosfor i związki azotu. Nie mniej jednak dołowe wody kopalniane, szczególnie te silnie zasolone, powodują znaczne odkształcenie od warunków uważanych za naturalne. Dlatego tak ważne jest podejmowanie działań zmierzających do ratowania ekosystemu rzecznego.
Likwidacja kopalń, ograniczenie wydobycia węgla a przede wszystkim działania podejmowane przez kopalnie mające na celu ograniczanie dopływów zmineralizowanych wód (tzw. „działania u źródła”) w ciągu ostatnich lat znacznie ograniczyły zasolenie Wisły i Odry oraz ich dopływów.
Do zlewni górnej Odry kopalnie węgla kamiennego odprowadziły w 1998r. średnio w ciągu doby ok. 145 tyś. m3 wód ze średnio dobowymi ładunkami chlorków i siarczanów - ok. 1,27 t/d. Jednakże pesymistyczne prognozy w zakresie zrzutu słonych wód wykonane na początku lat 90 nie sprawdziły się, zarówno co do wielkości ładunków chlorków i siarczanów jak i ich stężeń w wodach Odry ze względu na koncentrację i ograniczenie wydobycia. Aktualne prognozy przewidują dalsze ograniczenie wydobycia węgla stąd też należy oczekiwać utrzymania się tendencji ograniczenia zrzutu słonych wód.
Kopalnie węgla kamiennego zlokalizowane w dorzeczu rzeki Odry zrzucają swoje wody dołowe poprzez zlewnie prawobrzeżnych dopływów Odry. Rzeką Olzą kopalnie byłej Rybnickiej i Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. odprowadzają wody dołowe kolektorem wód słonych „OLZA”. Wylot kolektora znajduje się aktualnie na rzece Leśnicy, w miejscowości Turza Śl. Zasolone wody kopalniane odprowadzane Leśnicą trafiają poprzez rzekę Szotkówkę do Olzy. Do kopalń odprowadzających największy ładunek chlorków i siarczanów do rzeki Olzy należą: KWK Chwałowice-Ruch Chwałowice oraz Krupiński, Marcel-Ruch 1 Maja. Rzeką Rudą zasolone wody kopalnie Rydułtowy i Chwałowice-Ruch Rymer zrzucają poprzez lokalny ciek – Nacynę. Poniżej kolektora „OLZA” do rzeki Odry wprowadza wody dołowe (poprzez potok Syrynka) KWK Anna.
Rzeką Bierawką odprowadzają swoje wody dołowe kopalnie Dębieńsko( w likwidacji), Szczygłowice, Knurów, Zakład Odsalania Wód Dołowych – Dębieńsko oraz KWK Budryk. Największy ładunek chlorków i siarczanów odprowadza do Bierawki KWK Knurów. Do rzeki Kłodnicy odprowadzają swoje wody dołowe kopalnie należące kiedyś do Bytomskiej i Rudzkiej oraz Gliwickiej Spółki Węglowej, z których największy ładunek chlorków i siarczanów odprowadzają kopalnie: Pstrowski Sp. z o.o. (w likwidacji), Gliwice( w likwidacji), Makoszowy oraz Sośnica i Halemba.
Jakie zatem podejmowane są działania ograniczające zrzut słonych wód z kopalń do zlewni Odry w perspektywie do roku 2010 ?
Ryszard Lach wyjaśnia, że do działań, które mają i będą miały wpływ na ograniczenie zasolenia Odry i jej dopływów wodami kopalnianymi należy zaliczyć:
- likwidację w 1999r. KWK Morcinek w połączeniu z zatopieniem kopalni - ograniczenie zrzutu ładunku chlorków i siarczanów o ok. 50 t/d w stosunku do roku 1998.
- likwidację Ruchu 1 Maja KWK Marcel (w roku 2001) wraz z zakończeniem odprowadzania wód dołowych (część wód przejmie KWK Marcel) - ograniczenie zrzutu ładunku chlorków i siarczanów o ok. 80 t/d w stosunku do roku 1998.
- likwidację kopalni Dębieńsko oraz modernizację Zakładu Odsalania Wód Dołowych Dębieńsko.
- działania górnicze ograniczające dopływ słonych wód do kopalń.
- wdrożenie zaakceptowanego przez władze administracyjne i samorządowe
„Programu naprawczego skutkującego zminimalizowaniem szkodliwego oddziaływania na środowisko słonych wód kopalnianych odprowadzanych za pośrednictwem kolektora Olza”.
W ramach tego programu przewiduje się realizację trzech zadań: przedłużenie kolektora Olza do Odry; rozbudowę i modernizację systemu retencyjno-dozującego; włączenie do kolektora Olza wód dołowych z kopalń Rydułtowy i Chwałowice – Ruch Rymer. Przedsięwzięcia te mają na celu uzyskanie znaczącego dla środowiska wodnego określonego efektu proekologicznego. W wyniku planowanych i proponowanych działań zmierzających do ograniczenia negatywnego wpływu na stan zasobów wodnych, redukcji ulegną odprowadzane do wód powierzchniowych ładunki chlorków i siarczanów oraz zapewnione zostaną warunki kontrolowanego i dostosowanego do sytuacji hydrologicznej Odry zrzutu wód zasolonych z kopalń Krupińsk, Pniówek, Borynia, JAS-MOS, Zofiówka, Jankowice, Chwałowice, Marcel-Ruch Marcel, Marcel-Ruch 1 Maja, Rydułtowy oraz Chwałowice – Ruch Rymer.
Modernizacja osadników wód dołowych, systemów przesyłowych oraz przedłużenie kolektora wód kopalnianych OLZA do rzeki Odry pozwoli na kompleksowe uporządkowanie gospodarki wodami kopalnianymi na obszarze subregionu Rybnickiego.
Zabezpieczone zostaną cieki lokalne: Leśnica, Szotkówka, Piotrówka, Ruptawka,Ruda, Nacyna i Olza przed ponadnormatywnym zasoleniem wodami kopalnianymi.
Natomiast zmagazynowanie wód kopalnianych w okresie niskich przepływów w rzece Odrze (przez około 40 dni) i dozowanie ich w okresie wysokich przepływów w ilościach zapewni nieprzekraczanie granicznego dopuszczalnego zasolenia Odry (dla II klasy czystości).
W wielu przypadkach w wyniku likwidacji kopalń w zlewni Odry nie należy się spodziewać istotnych zmian w zrzutach do cieków powierzchniowych. Dotyczy to szczególnie kopalń zrzucających swoje wody do rzeki Bierawki, Kłodnicy i Bytomki. Wody z kopalń likwidowanych przejmowane będą częściowo lub całkowicie przez kopalnie czynne, bądź przez centralne systemy odwadniania (np. Bobrek–Miechowice, Polska–Wirek, ZG Rozalia, ZG Jadwiga).
Jan Bondaruk, kierownik Zakładu Ochrony Wód GIG-u podkreśla, że to właśnie grupa pracowników naukowo – badawczych Zakładu opracowała metodę oczyszczania wód górniczych oraz program hydrotechnicznej ochrony rzek w zlewni Odry pod nazwą Program naprawczy ekosystemu rzecznego: „Hydrotechniczna ochrona rzeki Odry i jej dorzecza systemem kolektorowym retencyjno – dozującym OLZA”. W marcu bieżącego roku za projekt ten Główny Instytut Górnictwa otrzymał dyplom uznania przyznany przez Przedsiębiorstwo Gospodarki Wodnej i Rekultywacji S.A. w Jastrzębiu.
To właśnie kolektor OLZA ratuje Odrę przed degradacją. Zlokalizowany jest na terenie woj. śląskiego. Kolektorem odprowadzane są wody dołowe z kopalń Jastrzębskiej Spółki Węglowej S.A. i Kompanii Węglowej S.A. Zasolone wody kopalniane oczyszczane są z zawiesiny mechanicznej w chodnikach wodnych pojemnościowych na dole kopalń oraz w przykopalnianych osadnikach powierzchniowych. W przypadku kopalń Jankowice, Borynia oraz Krupiński wody oczyszczane są także z jonów baru i radu. Po oczyszczeniu z zawiesiny słone wody wtłaczane są do systemu retencyjnego OLZA. System ten stanowi sieć rurociągów łącznej długości ok. 83 km i średnicy 300 - 800 mm i jest eksploatowany przez PGWiR S.A. w Jastrzębiu Zdroju. Zadaniem kolektora jest ochrona rzek i ich mniejszych dopływów w zlewni Górnej Odry przed zasalaniem na długości przekraczającej 100 km a mianowicie rzeki Nacyna, Ruda, Szotkówka, Jastrzębianka, Olza, Ruptawka, Leśnica. Chronione są także rzeki Pawłówka i Pszczynka w zlewni Wisły. Umożliwia to ich gospodarcze wykorzystanie, chroni ujęcia wód do celów komunalnych, przemysłowych i rolniczych na tych rzekach, np. zbiornik wody przemysłowej „Łąka”, zbiornik wody przemysłowej Elektrowni Rybnik. Budowa kolektora słonych wód kopalnianych OLZA rozpoczęta została pod koniec lat sześćdziesiątych. Przewidywano wówczas zlokalizowanie na terenie gminy Gorzyce zbiornika retencyjno-dozującego do odprowadzania do Odry wód z kolektora OLZA. W tym też kierunku poprowadzono trasę kolektora wraz z systemem rurociągów dosyłowych z kopalń. Budowa została przerwana w 1986r. w odległości 10 km od przewidywanego wylotu do Odry w jej kilometrze 28+52,5m, na skutek zastrzeżeń wniesionych przez władze gminy Gorzyce oraz zalecenia ówczesnego Wydziału Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach, aby kolektor wydłużyć i zlokalizować zbiornik wód słonych poniżej planowanego przeciwpowo-dziowego zbiornika Racibórz. Na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat nastąpiło wiele zmian w sytuacji społeczno-gospodarczej i prawnej kraju (restrukturyzacja górnictwa węgla kamiennego), jak i w możliwościach technicznych, które stwarzają szansę na rozwiązanie problemu odprowadzania zasolonych wód kopalnianych kolektorem OLZA zgodnie z wymaganiami prawa wodnego.
W celu rozwiązania powyższego problemu w Zakładzie Ochrony Wód Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach opracowano koncepcję przekształcenia istniejącego kolektora OLZA w system ochrony hydrotechnicznej Górnej Odry i cieków lokalnych. Podstawowym założeniem koncepcji było uzyskanie II klasy czystości Odry w zakresie stężeń chlorków i siarczanów, poniżej miejsca zrzutu wód kopalnianych. Zgodnie z powyższą koncepcją, w roku 2003 ówczesny PGWiR S.A. zrealizował inwestycję przedłużenia kolektora wód słonych o ok. 8,5 km podwójnego rurociągu, od aktualnego wylotu do rzeki Leśnicy (km 7+270)do rzeki Odry w miejscowości Olza (km 28+626), powyżej realizowanego polderu „Buków” (planowanego zbiornika Racibórz Górny). Przystosowano również osadniki kopalniane przy zlikwidowanym Ruchu Moszczenica do celów retencyjnych.
W latach poprzednich przeprowadzono również modernizacje i remonty, polegające na wymianie skorodowanych i zarastających osadem rur stalowych na wykonane z tworzywa PE, w kilku odcinkach o łącznej długości ok. 16 km, modernizacji układów pompowych w pompowniach wód kopalnianych.
Zaproponowane przez kopalnie programy działań zmierzające do dalszego ograniczenia zrzutów zasolonych wód są realne do wykonania i w perspektywie do roku 2010 zasolenie Odry spełniać powinno wymagania co do II klasy czystości pod względem zawartości chlorków i siarczanów.
|
