GÓRNICZA IZBA PRZEMYSŁOWO-HANDLOWA
 Nr 5-6 (71-72) Maj - Czerwiec 2001 Biuletyn Górniczy 

Surowce mineralne

Pesymistyczne prognozy


Górnictwo surowców skalnych obejmuje w Polsce wydobycie bardzo szerokiej i zróżnicowanej grupy skał. W opracowaniach Państwowego Instytutu Geologicznego do tej grupy zalicza się wszystkie kopaliny stałe (17 grup surowcowych), poza surowcami energetycznymi, metalicznymi i chemicznymi.

W klasyfikacji genetyczno-petrograficznej surowców skalnych wydziela się 52 odmiany litologiczne, obejmujące różnorodne skały pochodzenia magmowego, osadowego, metamorficznego i hydrotermalnego. Dysponujemy dużą i urozmaiconą bazą surowców skalnych co wynika ze zróżnicowanej budowy geologicznej kraju i przypowierzchniowego zalegania tych surowców. Udokumentowane zasoby bilansowe górnictwa skalnego wynoszą 53047,4 mln Mg, stanowi to około 26,75% wszystkich udokumentowanych zasobów bilansowych kopalin stałych w Polsce.
Zasoby bilansowe w złożach zagospodarowanych, których jest wg bilansu zasobów z 2000 roku - 2247, wynoszą 15473,9 mln Mg, co stanowi ponad 29% zagospodarowanych zasobów kopalin stałych.
Największą bazę surowcową stanowią (zasoby zagospodarowane):

- surowce węglanowe i siarczanowe - 5770,0 mln Mg (144 złóż)
- kamienie drogowe i budowlane (z dolomitami hutniczymi) - 3871,5 mln Mg ( 203 złoża)
- kruszywa naturalne - 3005,2 mln Mg ( 1360 złóż)
- piaski - 1568,0 mln Mg (80 złóż).

Wystarczalność udokumentowanych zasobów surowców skalnych w złożach zagospodarowanych w ujęciu globalnym jest duża i wynosi dla:

- kamieni drogowych budowlanych - ponad 140 lat
- wapieni przemysłu cementowego i wapienniczego - ponad 140 lat,
- surowców ceramiki budowlanej - 120 lat,
- kruszywa naturalne - 38 lat ( dla zasobów bilansowych udokumentowanych łącznie - ponad 190 lat).

W wielu przypadkach ten przyjmowany dla innych kopalin statystyczny wskaźnik wystarczalności zasobów ,wymaga dokładniejszej oceny. Wynika to z istniejących ograniczeń, głównie ekologicznych eksploatacji surowców skalnych oraz regionalnego lub lokalnego znaczenia niektórych kopalin pospolitych (kruszyw naturalnych, budowlanych surowców ilastych itp.). Część udokumentowanych zasobów bilansowych surowców skalnych określona jest jako zasoby warunkowe. W skali kraju największy ich udział dotyczy surowców ilastych (26,6%), kamieni drogowych i budowlanych (15,1%), kruszyw naturalnych (6,2%). W niektórych regionach surowcowych, a zwłaszcza w regionie świętokrzyskim i karpackim, skala ograniczeń sozologicznych jest większa i udział zasobów warunkowych kształtuje się powyżej średniej krajowej.
Udział zasobów przemysłowych, na eksploatację których zakłady górnicze uzyskały koncesję, w zasobach zagospodarowanych wynosi około 70% i największy jest dla złóż kamieni drogowych i budowlanych (82,1%) oraz surowców węglanowych i siarczanowych (75,1%).

W łącznym bilansie zasobów surowców skalnych nie można nie uwzględniać:

- kopalin towarzyszących złożom węgla brunatnego i innych surowców (piaski, żwiry, iły, kreda jeziorna, głazy narzutowe), których zasoby, zwłaszcza nieudokumentowane, są bardzo duże,
- nagromadzonych na składowiskach mineralnych surowców odpadowych, które dotychczas nie znalazły zastosowania,
- odpadowych surowców mineralnych z procesów przetwórczych i technologicznych (kruszywa różnych frakcji, reagipsy, żużle i popioły itp.),
- kopalin w korytach rzek, w dużym stopniu eksploatowanych nielegalnie.

Surowce towarzyszące i wtórne wykazują w wielu przypadkach przydatność gospodarczą i są, lub powinny być, wykorzystywane. Niektóre z wymienionych surowców powinny być objęte statusem złóż antropogenicznych, co już znalazło swój precedens w kilku kopalniach.
Według aktualnego bilansu zasobów, kopalin wydobycie surowców skalnych w 1999 roku osiągnęło poziom 178,31 mln Mg, co stanowiło 46% łącznego wydobycia kopalin stałych. Rzeczywista wielkość wydobycia surowców skalnych była jednak większa, ze względu na występującą w przypadku niektórych kopalin pospolitych (kruszyw naturalnych, surowców ilastych, itp.) eksploatację nielegalną, bez spełnienia wymaganych prawem warunków, która nie jest rejestrowana w statystycznych zestawieniach, a której rozmiary wg szacunków wynoszą rocznie około 15 mln Mg. W porównaniu do roku poprzedniego wydobycie (legalne) wzrosło o 13,53 mln Mg i podobna tendencja wzrostowa wydobycia górnictwa skalnego utrzymuje się od 1993 roku.
Przekształcenia systemowe w Polsce, które nastąpiły po 1989 roku, i przejście z centralnego kierowania na gospodarkę wolnorynkową, spowodowały duże zmiany w górnictwie skalnym. Obecnie górnictwo to jest w przeważającej części sprywatyzowane.
W 2000 roku spośród 180 zakładów górniczych (skalnych) kopalin podstawowych wydobywających ogółem około 100 mln Mg surowców i zatrudniających 11 tys. Pracowników 85% było już sprywatyzowanych, w tym ponad 40 z udziałem kapitału zagranicznego. Pozostałe zakłady są w trakcie realizacji procesu prywatyzacji.
Eksploatacja kopalin pospolitych (kruszywa naturalne, surowce ilaste i inne, nie zaliczane do kopalin podstawowych) prowadzona jest w Polsce z ponad 1900 złóż i niemal w całości jest realizowana przez prywatne lub sprywatyzowane (spółki pracownicze) podmioty gospodarcze.
Charakterystyczną cechą górnictwa skalnego w Polsce jest to, że nie było i nie jest obecnie dotowane w żadnej formie. Przysparza natomiast, zarówno budżetowi centralnemu jak i budżetom samorządowym, znaczących środków finansowych tytułem różnorodnych, ciągle wzrastających, opłat podatkowych, eksploatacyjnych, ubezpieczeniowo-społecznych itp., tworzy nowe miejsca pracy, głównie w najbliższym otoczeniu , czym przyczynia się do zmniejszenia wzrostu bezrobocia.
Eksploatacją surowców skalnych w Polsce zajmują się zakłady górnicze o zróżnicowanej wielkości. Są wśród nich kopalnie o wydobyciu kilku milionów Mg w roku, eksploatujące głównie surowce cementowo-wapiennicze i kruszywa naturalne. Większość zakładów górniczych to jednak zakłady małe, o wydobyciu z jednego złoża nie przekraczającym 100 tys. Mg/rok i zatrudnieniu poniżej 50 osób. Duże przedsiębiorstwa górnicze na ogół eksploatują po kilka złóż, a ich struktura wydobycia i produkcji surowców skalnych wskazuje na większą koncentrację wydobycia. Przykładem tego może być produkcja kruszyw naturalnych, która w ponad 50% skoncentrowana jest w 11 największych kopalniach, oraz kamieni drogowych i budowlanych, gdzie również kilkunastu (14) przedsiębiorców uzyskuje około 50% rocznego wydobycia.
Na dalsze możliwości rozwoju górnictwa skalnego wskazują zarówno zachodzące, zwłaszcza w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych, tendencje rozwojowe wydobycia i produkcji surowców skalnych (mineralnych), jak również dane porównawcze innych rozwiniętych gospodarczo krajów. W krajach Unii Europejskiej, a również i w innych (np. w USA), wydobycie i produkcja podstawowych surowców skalnych, którymi są kamienie drogowe i budowlane (kruszywa łamane) i kruszywa naturalne, są kilkakrotnie wyższe niż u nas, a przecież do tych krajów chcemy się porównywać.
W przeliczeniu na jednego mieszkańca, w wymienionych krajach produkcja kruszyw łamanych i naturalnych wynosi: od 4,7 Mg w Wielkiej Brytanii, do 10Mg w Hiszpanii i Szwecji, gdy tymczasem w Polsce osiąga poziom poniżej 2,0 Mg. Podobnie jest również z innymi surowcami, np. zużycie blocznego kamienia budowlanego w krajach europejskich kształtuje się od 50 do 100 kg na mieszkańca, w Polsce wynosi ono poniżej 13 kg (wraz z importem). Dla osiągnięcia poziomu produkcji takich krajów jak: Austria, Szwecja, Niemcy, Hiszpania, konieczny byłby wzrost łącznej produkcji kruszyw, wraz z kamieniem drogowym i budowlanym, od poziomu 320 mln Mg (poziom Austrii) do poziomu 390 mln Mg (poziom Hiszpanii). Szczególnie interesujący jest przykład Hiszpanii, która po wejściu do Unii Europejskiej rozpoczęła swój dynamiczny rozwój, co między innymi wyraża się w prześcignięciu innych unijnych państw w ilości kamienia budowlanego i drogowego oraz kruszyw naturalnych, produkowanych na jednego mieszkańca. By osiągnąć w 2010 roku poziom Hiszpanii, przyjmując dla naszych warunków proporcje obu rodzajów surowców skalnych, powinniśmy produkować za 10 lat 120 mln Mg kamienia budowlanego i drogowego oraz 270 mln Mg kruszyw naturalnych.
Z prognoz zapotrzebowania na kruszywa drogowe do budowy i modernizacji dróg i autostrad oraz torów kolejowych wynika, że do roku 2010 zapotrzebowanie to będzie wzrastać do poziomu 33-34 mln Mg/rok, gdy tymczasem obecnie produkcja kruszyw łamanych wynosi nieco ponad 22 mln Mg, w tym na potrzeby drogownictwa około 13 mln Mg. Oznacza to ponad dwukrotny wzrost zapotrzebowania na odpowiedniej jakości kruszywa drogowe. Może on spowodować trudności z jego zbilansowaniem i konieczność uzupełnienia niedoboru kruszywem z importu. Obecnie importuje się około 2,6 mln Mg surowców skalnych za około 1 mld zł.

Stanisław Staszic, na inauguracji Wydziału Umiejętności w 1812 roku wskazywał na konieczność "zwrócenia się do rzeczy, które kraj nasz drogo opłaca, z zagranicy sprowadza, depcząc je bez użytku na własnej rodowitej ziemi przez niedostatek potrzebnych znajomości. Przyrodzenie tym wszystkim obficie kraj nasz obdarzyło".

Po blisko dwóch wiekach stwierdzenie to jest nadal aktualne!
Rozwój górnictwo skalnego, mimo dużych osiągnięć, nie przebiega bez przeszkód, trudności i ograniczeń. Wynikają one nie tylko z obowiązujących praw wolnego rynku, ale także z daleko posuniętej ustawodawczej ingerencji państwa. Tworzenie nowych ustaw i przepisów nakładających na podmioty gospodarcze coraz to nowych obowiązków i obciążeń z tytułu różnych opłat, składek, podatków, powoduje, że wydobycie i produkcja surowców skalnych staje się mniej konkurencyjna w stosunku do surowców importowanych.
Tworzone prawo, zamiast popierać proces liberalizacji, staje się coraz bardziej restrykcyjne. Nowe ustawy i nowelizacja już obowiązujących ustaw, nie są poparte analizą i oceną pod względem ich zdolności do uruchamiania i efektywnego działania mechanizmów rynku konkurencyjnego oraz minimalizowania ekonomicznych i społecznych kosztów.
Sezonowość pracy odbiorców wyrobów kruszywowych i zmniejszenie popytu na nie w okresie przerw w realizacji inwestycji ( np. zimą), przy jednoczesnym egzekwowaniu od przedsiębiorców górniczych zobowiązań finansowych, daje pełny obraz trudności z jakimi musza się oni borykać, a które niejednokrotnie są przyczyną niewypłacalności.
Każda działalność gospodarcza powinna być ekonomicznie uzasadniona, a zatem musi być jakaś granica obciążeń finansowych, której nie można przekroczyć, aby efekty tej działalności nie stały się po prostu nieopłacalne. Obserwując obecny stan prawny w państwie i sygnalizowane zmiany, a także stan finansów, nie można oprzeć się pesymistycznym prognozom dla górnictwa surowców skalnych, jak zresztą także i dla innych branż naszej gospodarki.

Aleksander Kabziński
Aleksander Targosz

Związek Pracodawców Górnictwa i Przetwórstwa Surowców Mineralnych w Kielcach
Pióro


NA POCZĄTEK   POWRÓT   STRONA GŁÓWNA
Opracowanie: oho! Internet (C) Bytom 1997 - 2001