Nr 3 - 4 (189 - 190) Marzec - Kwiecień 2011 r.

Fundusz walczy o zdrowe środowisko
Azbest - wróg śmiertelny

Azbest to szczególnie niebezpieczny surowiec, składający się z włóknistych krzemianów mineralnych należących do form skalnych grupy serpentynu i amfiboli. Posiada wyjątkowe właściwości chemiczne i fizyczne, dlatego jest odporny na wysoką temperaturę, na chemikalia, kwasy, zasady, wodę morską oraz na ścieranie. Jest bardzo sprężystym i wytrzymałym mechanicznie izolatorem termicznym i elektrycznym.

Cechy te spowodowały, że uzyskał wielką popularność i był szeroko stosowany w gospodarce światowej. Duże znaczenie przemysłowe miał zwłaszcza azbest serpentynowy (chryzotylowy) zwany azbestem białym. Azbest jest bardzo dobrym materiałem filtracyjnym, charakteryzującym się znaczną zdolnością wchłaniania, wynikającą z dużej powierzchni wewnętrznej, tj. stosunku powierzchni włókien do ich masy. Własność ta ułatwia wiązanie azbestu z cementem, co zostało wykorzystane do produkcji wyrobów azbestowo-cementowych. 

Jak wyjaśnia dr inż. Marta Rożkowicz, adiunkt w Zakładzie Oszczędności Energii i Ochrony Powietrza, w Głównym Instytucie Górnictwa - różne rodzaje azbestu amfibolowego (krokidolitowy, amozytowy, antofyllitowy, aktynolitowy, tremolitowy) ze względu na dużą odporność chemiczną były używane w niektórych procesach, takich jak filtracja lub procesy elektrolityczne oraz do wyrobu ciśnieniowych rur kanalizacyjnych i wodociągowych. Przemysłowe znaczenie miały dwa rodzaje azbestu: amozytowy (gruneryt), zwany azbestem brązowym i krokidolitowy (riebeckit), zwany azbestem niebieskim. 

Do Polski importowany był azbest chryzotylowy z byłego Związku Radzieckiego, azbest krokidolitowy i amozytowy z Republiki Południowej Afryki. Azbest pochodzący z uralskich złóż składał się średnio w 95% z azbestu chryzotylowego i w 5% z azbestu tremolitowego i antofyllitowego. Ze względu na unikalne własności i niską cenę był wykorzystywany w budownictwie (ok.85%), w przemyśle: chemicznym (ok. 12%), motoryzacyjnym (ok. 5%), inne dziedziny gospodarki (ok.1%). Szacuje się, że w Polsce wyprodukowano 14 500 000 Mg płyt azbestowo–cementowych falistych i płaskich, co stanowi około 1 351 500 tys. m² tego materiału. W miastach zabudowanych jest około 400 mln m² płyt azbestowo cementowych, a na wsiach około 1 mld m^2. W Polsce po II wojnie światowej do produkcji wyrobów azbestowo cementowych wykorzystano około 2 mln ton azbestu. Był to głównie azbest chryzotylowy. Oprócz azbestu chryzotylowego do produkcji wyrobów azbestowo cementowych wykorzystano azbest amozytowy (około 8,5 tys. Mg) i azbest krokidolitowy (około 86 tys. Mg). W Polsce działało prawie 30 zakładów produkujących materiały azbestowe. Produkcja płyt azbestowo–cementowych w Polsce, rozpoczęła się w 1908 roku w Krakowie, a następnie w 1910 roku został uruchomiony w Lublinie zakład „Eternit” (od tej nazwy przyjęto u nas określenie płyt azbestowo–cementowych, zwanych do dzisiaj eternitem) zaś w 1920 roku, w Ogrodzieńcu. 

Pierwsze informacje o toksyczności azbestu pojawiły się pod koniec XIX wieku. Były to jednak sporadyczne stwierdzenia patologów po zgonie osób przebywających przy tym minerale. Dopiero w latach 80-tych XX w. w Stanach Zjednoczonych wybuchła „azbestowa panika”. Rozpoczęto usuwanie azbestu z miejsc, w których przebywali ludzie. 

Azbest uznano za groźną substancję kancerogenną. Jego chorobotwórcze działanie zależy od: specyficznych właściwości włókien (kształt, rozmiar), rodzaju azbestu (skład chemiczny, budowa krystaliczna, trwałość w płynach ustrojowych itp.), współudziału innych kancerogenów, adsorbowanych na powierzchni struktur włóknistych, dawki skumulowanej (stężenia azbestu w powietrzu i czasu trwania narażenia) i odporności organizmu. 

Struktury włókniste azbestowe zwane respirabilnymi, stanowią zagrożenie utraty zdrowia, ponieważ posiadają odpo¬wiednie wymiary, aby przedostać się do płuc poprzez drogi oddechowe. Wdychanie owych struktur może doprowadzić do zachorowania na pylicę azbestową, raka płuc, międzybłonniaka. W opinii ekspertów pylica azbestowa znacznie utrudnia oddychanie i może być czynnikiem zwiększającym śmiertelność. Rak płuc prowadzi do śmierci w 95% przypadków. Rak płuc może być również następstwem pylicy azbestowej. Międzybłoniak jest chorobą nieuleczalną i prowadzi zazwyczaj do śmierci w ciągu 12-18 miesięcy od stwierdzenia choroby. Szacuje się, że w Europie szczyt zapadalności na międzybłoniaka opłucnej, jako skutek stosowania azbestu, przypadać będzie na lata 2010-2020. Aktualnie szacuje się liczbę przypadków nowotworów azbestozależnych na około 65 tys. rocznie ze wzrostem do 100 tys. w kolejnych latach. 

Produkcja wyrobów azbestowych w Polsce została zakazana Ustawą z dnia 19 czerwca 1997r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest. Do 28 września 1998 roku została zakończona produkcja płyt azbestowo cementowych (a wcześniej innych wyrobów zawierających azbest). Po 28 marca 1999 roku zakazano obrotu azbestem i wyrobami azbestowymi. Zgodnie z tą ustawą, Minister Gospodarki w porozumieniu z Ministrem Ochrony Środowiska określał corocznie wykaz wyrobów zawierających azbest dopuszczonych do produkcji lub do wprowadzenia na polski obszar celny. Całkowity zakaz stosowania azbestu na terytorium Polski wprowadzono dopiero na początku 2005 roku. 

Z uwagi na skalę problemu, wynikającą z dużej liczby wyrobów zawierających azbest przewidzianych do usunięcia, wysokie koszty przedsięwzięcia i ogólnokrajowy zasięg, konieczne stało się opracowanie długofalowych programów usuwania tych wyrobów z terytorium Polski. Terminem planowanym ich całkowitego usunięcia jest rok 2032. 

-Obecnie w Polsce największe zagrożenie skażenia powietrza azbestem stanowią antropogeniczne źródła, a wśród nich pokrycia dachowe wykonane z falistych płyt eternitowych, izolacje ścian wszelkiego rodzaju budowli itp.- podkreśla Marta Rożkowicz.- W kraju użytkowane są wyroby azbestowe, których wiek wynosi od 10 do 50 lat. Przy zaplanowanym ich usunięciu do roku 2032, wiele z tych wyrobów przekroczy wszelkie normy i granice bezpiecznego użytkowania, w tym również płyty azbestowo cementowe. Producenci płyt azbestowo cementowych, stosowanych przede wszystkim w budownictwie, określali czas użytkowania swoich wyrobów na 30 lat pod warunkiem, że były one prawidłowo położone i zamontowane, pomalowane farbą akrylową oraz konserwowane co 5 do 7 lat. Na niszczenie płyt azbestowo-cementowych i ilość emisji struktur włóknistych azbestu do powietrza duży wpływ mają czas użytkowania, warunki klimatyczne oraz zanieczyszczenia chemiczne powietrza atmosferycznego, jak również mechaniczne uszkodzenia płyt. Korozja materiałów azbestowo-cementowych może być powierzchniowa, jak również obejmować głębsze partie materiału. W powietrzu czystym, wiejskim przebiega wolniej i wynosi 0,02-0,1 mm/rok. W rejonach występowania kwaśnych deszczów przebiega szybciej i osiąga do 1 mm/rok. Powoduje ona uwalniane się azbestu z płyt. Emisja struktur azbestu do powietrza o długości większej niż 5 µm może wynosić od 6000 do 11 000 włókien z jednego metra kwadratowego w ciągu jednej minuty. Zanieczyszczenie to po wprowadzeniu do powietrza może unosić się w nim bardzo długo i znacznie się rozprzestrzeniać. O skali problemu zagrożenia zanieczyszczenia środowiska azbestem i utraty zdrowia ludzi w Polsce świadczy fakt, że w nadchodzących dwudziestu trzech latach powinien nastąpić demontaż około 14 mi¬lionów Mg materiałów azbestowo-cementowych z dachów i elewacji budynków a na¬stępnie przewiezienie ich na składowiska odpadów niebezpiecznych lub ich utylizacja w odpowiednich reaktorach mikrofalowych, które są urządzeniami przewoźnymi. W urządzeniach tych zachodzi przekształcenie włóknistych struktur azbestowych w materiał obojętny dla środowiska. W celu określenia narażenia populacji generalnej w ekspozycji środowiskowej na pył azbestu prowadzone są kontrole stężeń azbestu w powietrzu. 

Mając na względzie zagrożenie życia ludzkiego przez śmiertelnego wroga jakim jest azbest, rząd Polski podjął inicjatywę usuwania go ze środowiska naturalnego, uruchamiając już w 2002 r. „Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terenie Polski”. W 2009 roku został zastąpiony przez „Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032” (POKzA). Zakłada on sukcesywne usuwanie szkodliwych wyrobów zawierających azbest w kolejnych latach: - w okresie 2009-2012 – 28% odpadów tego typu; w okresie 2013-2022 – 35% odpadów; w okresie 2023-2032 –37 % odpadów. 

Utrzymuje cele poprzedniego Programu ale jednocześnie określa nowe zadania niezbędne do oczyszczenia kraju z azbestu, wynikające ze zmian gospodarczych i społecznych, jakie nastąpiły m. in. w związku ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej. W POKzA wsparcie finansowe ze środków budżetowych ukierunkowane jest głównie na wzmocnienie procesu inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest przez dofinansowanie gminnych, powiatowych i wojewódzkich planów usuwania wyrobów zawierających tę substancję. Jest również przeznaczane na prowadzenie działań edukacyjno-informacyjnych oraz szkoleń, między innymi właścicieli nieruchomości, którzy będą mogli samodzielnie usuwać wyroby zawierające azbest z terenu swojej nieruchomości przy zachowaniu odpowiednich środków bezpieczeństwa i higieny pracy. Oszacowano, że całkowity koszt realizacji Krajowego Programu do roku 2032, wyniesie około 48 mld. złotych, z czego 711 mld. pochodzić będzie z funduszy ekologicznych 

Dostępne w przyszłości instrumenty finansowania demontażu, transportu i unieszkodliwiania usuniętych wyrobów zawierających azbest to: 

• pożyczki i dotacje ze środków krajowych funduszy ochrony środowiska, których beneficjentami są jednostki samorządu terytorialnego, 
• środki unijne w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 oraz regionalnych programów operacyjnych, których beneficjentami mogą być m.in. jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki, podmioty świadczące usługi z zakresu zadań własnych jednostek samorządu terytorialnego, jednostki organizacyjne jednostek samorządu terytorialnego posiadające osobowość prawną, spółdzielnie mieszkaniowe, wspólnoty mieszkaniowe, gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, młodzi rolnicy, rolnicy podejmujący działalność nierolniczą, 
• kredyty komercyjne i preferencyjne (z dopłatami wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej do oprocentowania kredytu). 

Jednak eksperci w tej dziedzinie zadają się pytanie. Czy zaproponowane działania w POKzA przyniosą korzyści społeczne, ekonomiczne i ekologiczne polegające na zmniejszeniu emisji włókien azbestu, uzyskaniu poprawy ochrony zdrowia mieszkańców, poprawie wyglądu zewnętrznego obiektów budowlanych i ich stanu technicznego? Prawdopodobnie planowane wprowadzenie systemowego finansowania prac związanych z usuwaniem wyrobów azbestowych z różnego typu budynków, poprawi ich wygląd i stan techniczny. Jednak największe obawy związane są z umożliwieniem właścicielom nieruchomości, samodzielnego usuwania wyroby zawierające azbest z terenu swojej nieruchomości. Czy każdy właściciel nieruchomości, po stosownym przeszkoleniu, na pewno zadba o zachowanie odpowiednich środków bezpieczeństwa i higieny pracy w czasie samodzielnego usuwania tych niebezpiecznych materiałów ze swojej posesji? 

Wpisując się w ogólnopolski program walki z azbestem, tym śmiertelnym wrogiem dla ludzi i środowiska naturalnego Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach, uznał to zadanie za priorytetowe. W związku z tym, z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej została podpisana umowa na wspólne dofinansowanie zadań związanych z usuwaniem azbestu i wyrobów azbestowych w województwie śląskim w latach 2011 - 2012. 

Jak podkreśla Gabriela Lenartowicz, prezes WFOSiGW, daje ona możliwość uzyskania wsparcia ze środków publicznych na likwidację wyrobów z azbestem pochodzących z domów i obiektów należących do osób fizycznych. Umowa zakłada, że samorządy gminne, posiadające na swoim terenie zinwentaryzowane i objęte gminnym programem likwidacji azbestu wszelkie obiekty zawierające odpady azbestowe, mogą na ich likwidację uzyskać- ze środków NFOŚiGW- dotację w wysokości 50% kosztów kwalifikowanych. Pozostałe dofinansowanie może pochodzić ze środków WFOŚiGW w formie preferencyjnej pożyczki, która w połowie może zostać umorzona bez konieczności przeznaczenia umorzonej kwoty na nowe zadanie proekologiczne. Z dofinansowania skorzystać mogą właściciele wszystkich obiektów objętych gminnym programem usuwania azbestu. W praktyce daje to szansę na sfinansowanie bezzwrotne w wysokości do 75% procent kosztów dotyczących zdjęcia azbestu, transportu i jego unieszkodliwienia. Prace te muszą zostać jednak wykonane przez firmę posiadającą odpowiednie zezwolenia na wykonywanie tego typu zadań, co powinno być stosownie udokumentowane. Na realizację tego dwuletniego programu przewidziano ok.5 mln złotych, w tym 2,5 mln zł przekazanych z NFOŚiGW. 

Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach traktuje te zadania jako poważne wyzwania służące nie tylko dostosowaniu naszych realiów do norm panujących w Unii Europejskiej ale także pozwalające nam żyć zdrowo i bezpiecznie w przyjaznym środowisku. Dlatego od 2004 roku na realizację 130 przedsięwzięć związanych z likwidacją ponad 9 tysięcy ton odpadów azbestowych udzielono pożyczek w kwocie ponad 10 mln zł oraz dotacji w kwocie 14 mln zł. Tylko w 2010 roku ze środków WFOŚiGW w Katowicach na wsparcie zadań związanych z usuwaniem i unieszkodliwianiem azbestu wydano w postaci preferencyjnych pożyczek ponad 3,7 mln złotych. Z dofinansowania skorzystało 17 gmin z woj. śląskiego, spółdzielnie i wspólnoty mieszkaniowe przez indywidualni przedsiębiorcy. Teraz pojawiła się realna szansa, by z dofinansowania ze środków publicznych mogli korzystać także właściciele prywatnych domów.

Oprac: Mira Borkiewicz Kolumna dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach