|
Nr 3 - 4
(189 - 190) Marzec - Kwiecień 2011 r.
Zmniejszyć ryzyko
Kultura bezpieczeństwa
„Kultura
bezpieczeństwa” jest pojęciem stosunkowo nowym. Problematyka ta
stała się przedmiotem zainteresowań zarówno akademickich, jak i
praktyki zarządzania dopiero w końcu lat osiemdziesiątych. Termin ten
stał się popularny w rezultacie ogłoszenia raportu dotyczącego przyczyn
i okoliczności katastrofy nuklearnej w Czarnobylu.
W
naszym kraju problematyka kultury bezpieczeństwa pozostawała poza
kręgiem zainteresowań badaczy i praktyków organizacji
systemów bezpieczeństwa aż do 1996 roku, kiedy to w
Głównym Instytucie Górnictwa zrealizowano pierwsze prace
z tego zakresu - Ryszard Studenski przedstawił koncepcję kultury bezpieczeństwa w aspekcie wyjaśniania wypadkowości a Joanna Martyka
opracowała zestaw narzędzi do badania kultury bezpieczeństwa
pracowników. Problem ten kontynuowany był przez autorów w
kolejnych publikacjach, np. dotyczących małych i średnich
przedsiębiorstw oraz w materiałach opracowanych przez Ryszarda
Studenckiego dla studium podyplomowego „Bezpieczeństwo
systemów: człowiek- technika- środowisko”. W roku 1998, na
Uniwersytecie w Londynie oraz na AGH w Krakowie, przeprowadzono badania
porównawcze w 35 polskich oraz 26 brytyjskich
przedsiębiorstwach. Wyniki badań potwierdziły istnie różnic w
treści poglądów, postaw i ocen odnoszących się do
przepisów i szkoleń bhp, stosunku do ryzykantów oraz
zaangażowania pracodawców w organizację bezpiecznej pracy.
Stwierdzono, iż poziom kultury bezpieczeństwa przedsiębiorstw
brytyjskich jest wyższy niż w polskich. Faktem tym pośrednio wyjaśniano
przyczynę pięciokrotnie wyższej wypadkowości śmiertelnej rejestrowanej
w Polsce w porównaniu z obserwowaną w Wielkiej Brytanii.
W
roku 1998 „kultura bezpieczeństwa” stała się przedmiotem
opracowań przygotowywanych w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy w
ramach Strategicznego Programu Rządowego pt. „Bezpieczeństwo i
ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy”. Program ten w
części dotyczącej zagadnień związanych z kulturą bezpieczeństwa
realizowany był wspólnie z Głównym Instytutem
Górnictwa. W kolejnych latach problematyka kultury
bezpieczeństwa była nadal obecna w szeregu pracach naukowo-badawczych
wykonanych w Głównym Instytucie Górnictwa. Zagadnienia
kulturowych uwarunkowań bezpieczeństwa pracy zostały uwzględnione w
kilku pracach statutowych, jak i w projekcie badawczym zamawianym przez
WUG „Strategia poprawy bezpieczeństwa w polskim górnictwie
podziemnym” (Władysław Konopko 2001) oraz w pracy doktorskiej pt.
„Psychologiczne czynniki zarządzania w kreowaniu kultury
bezpieczeństwa załóg górniczych” (Joanna Martyka,
2001). W opracowaniach koncentrowano się na wyznaczeniu podstawowych
elementów składowych kultury bezpieczeństwa, konstrukcji
narzędzi umożliwiających ich pomiar, wyznaczeniu obszarów
wymagających zmian oraz ustaleniu zakresu koniecznych
przedsięwzięć.
Aktualnie
w Głównym Instytucie Górnictwa realizowany jest
nowatorski projekt - finansowany jest ze środków Narodowego
Centrum Badań i Rozwoju - dotyczący bezpieczeństwa pracy pt.
„Program ograniczania ryzyka w podsystemie społecznym kopalń
węgla kamiennego”, którego autorką jest dr Joanna Martyka,
kierownik Zakładu Badań Ekonomicznych i Społecznych GIG.
Planowanym
efektem końcowym prac naukowo-badawczych jest kompleksowy i
spójny program ograniczania ryzyka w zachowaniach
pracowników dołowych, stanowiący uzupełnienie aktualnie
realizowanego systemu zarządzania bezpieczeństwem w kopalniach węgla
kamiennego. Program ten (w pewnej perspektywie czasowej) umożliwi
przełamanie stereotypu mówiącego o konieczności podejmowania
wysokiego ryzyka w pracy górniczej oraz ograniczenie strat
finansowych wynikających z kosztów wypadków i
chorób zawodowych. Opracowywany projekt, jak podkreśla dr
Martyka, ściśle sprzężony jest z przemysłem, i to nie tylko węgla
kamiennego czy miedzi, gdzie ludzie pracują pod ziemią w ekstremalnych
warunkach. Dotyczy również innych gałęzi przemysłu, np.
hutniczego, chemicznego, budowlanego, spożywczego.
Jednakże
badania (w ramach projektu) prowadzone są w głębinowych kopalniach
węgla kamiennego i miedzi, gdzie problem „czynnika
ludzkiego” jest szczególnie ważny w kontekście
występowania szeregu zagrożeń naturalnych i technicznych. Ponadto
pogarszające się warunki górniczo-geologiczne w
niektórych kopalniach węgla kamiennego prowadzą do dalszego
wzrostu zagrożeń, co będzie wymagało dokonania szeregu zmian w
organizacji bezpiecznej pracy, w tym także w odniesieniu do postępowania
członków załogi. Aktualnie wskazuje się, na podstawie danych
Wyższego Urzędu Górniczego, że źródłem około 70 procent
zarejestrowanych wypadków w górnictwie są błędy
popełniane przez pracowników, zaniedbania obowiązków,
naruszenia norm bezpieczeństwa, jak również świadomie
podejmowane ryzyko. Sytuacja wymaga zatem- zdaniem ekspertów-
radykalnej zmiany, co zostało wyrażone w „Strategii działania
urzędów górniczych na lata 2010-2014 w części dotyczącej
realizacji celu „ograniczenie liczby wypadków
spowodowanych czynnikiem ludzkim”. Ponadto projekt wpisuje się w
realizację założeń zawartych we „Wspólnotowej strategii na
rzecz bezpieczeństwa i higieny pracy na lata 2007-2012, jak
również „Krajowej strategii na rzecz bezpieczeństwa i
higieny pracy na lata 2009-2012” oferuje bowiem kompleksowe i
nowoczesne rozwiązania w zakresie kształtowania bezpiecznego
społecznego środowiska pracy. Wdrożone w większości kopalń proaktywne
systemy zarządzania bezpieczeństwem, nie do końca spełniły oczekiwania.
Doświadczenie w ich realizacji wykazało, że cechują się niską
skutecznością, jeśli równocześnie nie zmienia się postaw
pracowników wobec zagrożeń i ryzyka, nie łączy akceptowanych
wartości z zachowaniami zgodnymi z przepisami i standardami
bezpieczeństwa i gdy zachowania ryzykowne nie są negatywnie oceniane i
traktowane w praktyce jako niepożądane.
-Zgodnie
z systemowymi teoriami zarządzania poziom bezpieczeństwa zachowań
pracowników stanowi multiplikatywną funkcję szeroko rozumianych
kwalifikacji pracowników oraz ich motywacji do bezpiecznego
postępowania - wyjaśnia Joanna Martyka.-
Natomiast czynnikiem warunkującym wykazanie się pracowników
wysokimi kwalifikacjami z zakresu bezpieczeństwa oraz motywacją do
urzeczywistniania wymogów norm formalnych jest dobra organizacja
pracy, gwarantująca możliwość i zachęcająca do postępowania zgodnego z
zasadami bezpieczeństwa. Kluczem do osiągnięcia poprawy bhp w
podsystemie społecznym jest kształtowanie pozytywnej kultury
bezpieczeństwa załogi, której składowe to: system wartości
pracy, postawy, wzory zachowań, jak również wiedza i
umiejętności pracowników. Według S. Gellera, który swoją
koncepcję oparł na badaniach i teoriach psychologicznych, najbardziej
efektywnym sposobem modyfikacji kultury bezpieczeństwa jest kreowanie
bezpiecznych zachowań. Stąd też, zaplanowano opracowanie programu,
który umożliwi rozpoznanie problemów społecznego
środowiska pracy oraz wprowadzenie niezbędnych zmian, adekwatnych do
stwierdzonych przyczyn (np. w jakim zakresie źródłem generowania
ryzyka są niedostatki organizacji pracy, do tej pory nie rozpatrywane w
tym kontekście, czy poprawnie opracowany system szkoleń w praktyce
wyposaża pracowników we wszystkie konieczne wiadomości i
umiejętności, jakie ryzykowne zachowania są powszechnie w kopalni
akceptowane i wynikają z przyjętych norm grupowych, a jakie stanowią
wynik świadomie podejmowanego ryzyka- ograniczenie wysiłku,
skrócenie czasu wykonywania zadania).
Program
podwyższania poziomu kultury bezpieczeństwa pracowników dołowych
poprzez ograniczanie ich ryzykownych zachowań składa się z trzech
części – diagnostycznej, prewencyjnej i wspierającej. Pierwsza
dotyczy sfery poznawczej, założono bowiem, że podstawą wszelkich zadań
profilaktycznych, tak technicznych i organizacyjnych, jak i
psychologiczno-społecznych jest wiedza o zagrożeniach i związanym z
nimi ryzyku. W programie przewidziano działania zmierzające do
rozpoznania ryzykownych zachowań pracowników (z określeniem
częstości ich występowania i ustaleniem potencjalnych skutków
ich odejmowania), jak również bezpośrednich i źródłowych
ich przyczyn. W części prewencyjnej za podstawę ustalania takich
działań przyjęto rezultaty uzyskane w części diagnostycznej, czyli
treść i przyczyny ryzykownych zachowań. Zaś wszelkie działania
ukierunkowane będą na poprawę wyznaczników bezpieczeństwa
zachowań: motywację (eliminacja zachowań wynikających ze świadomie
podejmowanego ryzyka oraz norm grupowych pozostających w sprzeczności z
normami formalnymi); kwalifikacje (eliminacja zachowań związanych z
brakami wiedzy lub umiejętności); organizację pracy (eliminacja
zachowań powodowanych niedostatkami organizacji pracy). Opracowany
zostanie tryb postępowania w zakresie doboru metod eliminacji
stwierdzonych przyczyn ryzykownych zachowań, jak również
programy modyfikacji wybranych ryzykownych zachowań, które
cechuje najwyższy poziom ryzyka. W części trzeciej programu -
wspierającej - przedstawiono oddziaływania promocyjne wpływające na
kształtowanie systemu wartości i postawy pracowników, czemu
służą materiały informacyjne i poglądowe. W konsekwencji powyższych
ustaleń program będzie zawierał:
- strategię poprawy stanu kultury bezpieczeństwa pracowników kopalń węgla kamiennego;
- procedurę uzupełniającą system zarządzania
bezpieczeństwem w zakresie rozpoznania ryzykownych zachowań i ich
przyczyn wraz z instrukcją stosowania oraz kartami ryzykownych zachowań
(specyfika zachowań dla wszystkich ważnych dołowych stanowisk pracy z
oceną ich potencjalnego poziomu ryzyka);
- ramową procedurę modyfikacji rozpoznanych
ryzykownych zachowań określającą tryb postępowania w przypadku
ustalania sposobu modyfikacji rozpoznanych ryzykownych zachowań;
- dziesięć szczegółowych programów
modyfikacji stwierdzonych zachowań- cechujących się najwyższym poziomem
ryzyka;
- program szkolenia dodatkowego lub
uzupełniającego wraz z materiałami szkoleniowymi z zakresu ryzykownych
zachowań najczęściej podejmowanych przez pracowników oraz
charakteryzujących się najwyższym poziomem ryzyka (według stanowisk
pracy z uwzględnieniem stwierdzonych braków szkoleniowych);
- program promocji bezpieczeństwa w kopalni, którego celem jest wspomaganie i wzmacnianie działań prewencyjnych.
Końcowy
projekt zostanie przedstawiony w formie kilku dokumentacji. Zawarte w
nich zostaną wyniki diagnozy stanu kultury bezpieczeństwa w trzech
wytypowanych kopalniach, tj. opis kulturowych determinant
bezpieczeństwa (wartości, postaw, norm i wzorców postępowania),
które zostaną włączone w zakres rozpoznawalnych elementów
zagrożeń
Przedstawione będą opisy opracowanego programu ograniczenia ryzyka w
zachowaniach pracowników zawierającego wszystkie wyżej
wymienione jego elementy oraz rezultaty realizacji opracowanego
programu, w tym listy niepożądanych zachowań z określeniem poziomu ich
ryzyka, listy przyczyn podejmowania ryzykownych zachowań przez
pracowników dołowych, będących np. konsekwencją niedociągnięć w
organizacji pracy, braków szkoleni, nieformalnych norm grupowych
czy świadomie podejmowanego ryzyka.
Efekt końcowy, jak również wyniki badań cząstkowych będą
publikowane w fachowych czasopismach specjalistycznych i prezentowane
na konferencjach naukowych.
|
