Nr 9 - 10 (171 - 172) Wrzesień - Październik 2009 r.

GIG KOORDYNUJE PROJEKT
FOKS CHRONI WODY

Projekt badawczo-wdrożeniowy FOKS dotyczy ochrony wód, a szczególnie wód podziemnych. Skrót FOKS oznacza „Kluczowe źródła zagrożeń środowiskowych”. Dofinansowany został z Programu dla Europy Centralnej (CENTRAL EUROPE). Jest to projekt międzynarodowy, skupiający partnerów z czterech państw: Polski, Czech, Niemiec i Włoch. 

Główny Instytut Górnictwa (koordynator projektu), w latach 2005 – 2008 prowadził projekt MAGIC, w ramach którego rozpoczęto działania kontynuowane obecnie w projekcie FOKS. W trakcie realizacji projektu MAGIC nawiązano współpracę z niektórymi z partnerów projektu FOKS. Ci partnerzy to: - Miasto Stuttgart – partner najbardziej doświadczony, wnoszący do projektu nowoczesne metody i procedury ochrony wód podziemnych na terenach przemysłowych, a także prowadzący działania pilotażowe projektu w Niemczech - Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Katowice – partner odpowiedzialny w projekcie za prowadzenie oceny ryzyka zdrowotnego - Instytut Zdrowia Publicznego, Ostrawa – partner wnoszący do projektu nową metodę likwidacji zanieczyszczeń a także prowadzący działania pilotażowe projektu w Czechach. Kolejni partnerzy, którzy uzupełnili konsorcjum projektu FOKS to: - Miasto Jaworzno – partner współpracujący w działaniach pilotażowych na terenie miasta - Miasto Mediolan oraz Prowincja Treviso - partnerzy prowadzący działania pilotażowe projektu FOKS na terenie północnych Włoch. 

-W Polsce, jak i w całej Unii Europejskiej wiemy już, że wody podziemne to skarb, który należy chronić dla przyszłych pokoleń - wyjaśnia dr inż. Grzegorz Gzyl, adiunkt w Zakładzie Geologii i Geofizyki GIG, koordynator projektu FOKS. - W tym celu do prawa unijnego w roku 2000 wprowadzono Ramową Dyrektywę Wodną, a w roku 2006 Dyrektywę-Córkę dotyczącą ochrony wód podziemnych. Ambitnym celem tych dyrektyw jest poprawa jakości wód do roku 2015. Najtrudniej ten cel osiągnąć na terenach dotkniętych działalnością przemysłu. Na takich terenach ilość obiektów, które zagrażają jakości wód podziemnych jest często ogromna. Koszt natychmiastowego usunięcia wszystkich tego typu obiektów przekracza możliwości finansowe odpowiedzialnych instytucji, a zwykle jest to po prostu technicznie niemożliwe. Projekt FOKS przychodzi z pomocą instytucjom odpowiedzialnym za osiągnięcie celów Ramowej Dyrektywy Wodnej na terenach przemysłowych. W ramach projektu zostanie wypracowana procedura, która umożliwia takie wykorzystanie środków technicznych i finansowych, aby osiągnąć jak najlepszy efekt dla ochrony wód podziemnych. Procedura zostanie zademonstrowana i zastosowana w obrębie działań pilotażowych projektu na pięciu wybranych terenach w czterech krajach europejskich: Polsce, Niemczech, Włoszech i Czechach. W ramach działań pilotażowych prowadzonych przez Główny Instytut Górnictwa oraz dwóch innych polskich partnerów projektu przedmiotem działań pilotażowych będzie obszar starych składowisk w okolicy zakładów chemicznych „Organika Azot” w Jaworznie. W efekcie tych działań zostaną określone kluczowe źródła zanieczyszczenia wód na tym terenie. Następnie zostaną dobrane i próbnie zastosowane optymalne środki ochrony wód. Skorzysta na tym przede wszystkim miasto Jaworzno, bo dostanie pomoc w rozwiązaniu problemu bardzo istotnego dla miasta. Również dwaj pozostali polscy partnerzy – instytuty badawcze – zyskają na dostępie do najnowszych technologii, które sami będą współtworzyć i stosować. W ramach projektu FOKS powstanie procedura postępowania z zanieczyszczonymi wodami podziemnymi na terenach przemysłowych wspomagająca realizację Ramowej Dyrektywy Wodnej UE. Procedura będzie wykorzystywać innowacyjne metody badawcze, a także innowacyjne sposoby usuwania zanieczyszczenia. Przyniesie to ewidentne korzyści dla całej Unii Europejskiej, a szczególnie dla obszaru Europy Środkowej, gdzie będą miały miejsca działania pilotażowe. FOKS jest koordynowany przez Główny Instytut Górnictwa, który oprócz koordynacji prowadzi również polskie działania pilotażowe projektu w Jaworznie. Projekt FOKS rozpoczyna się w listopadzie 2008 roku, jego realizacja potrwa 3 lata. Budżet całego projektu wynosi 3 319 050 EURO, z czego 2 662 292,50 EURO stanowi dofinansowanie z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Trzej polscy partnerzy otrzymują łącznie 820 292,50 EURO dofinansowania, co stanowi 85% ich budżetu w projekcie FOKS. 

Problem odpadów w rejonie Zakładów Chemicznych „Organika Azot” w Jaworznie jest obecnie jednym z najpoważniejszych problemów ekologicznych w skali kraju. W 2003 roku podczas wykonywania prac ziemnych, przy budowie odcinka południowej obwodnicy miasta, natrafiono na znaczne ilości związków toksycznych. Rozpoczęto ustalanie ich pochodzenia w dawnym zrekultywowanym wyrobisku po eksploatacji piasku. Wówczas niewiele osób miało świadomość z jak wielkim problemem w przyszłości będą musiały zmierzyć się władze miasta. Odkrycie to stało się impulsem, który doprowadził do odkrycia i określenia rozmiarów skali zagrożenia spowodowanego odpadami pochodzącymi, z ponad sześćdziesięcioletniej działalności zakładów chemicznych, zdeponowanych w dolinie potoku Wąwolnica. W wyniku podjętych działań udało się zebrać istniejącą dokumentację, zinwentaryzować miejsca składowania odpadów oraz oszacować ich ilość. Wykonano badania wstępne oraz zabezpieczono skarpy starego składowiska naruszone podczas budowy drogi. Wnioski z analizy dokumentacji były wstrząsające. Okazało się bowiem, że ponad 195 tyś. ton silnie toksycznych substancji m.in. z produkcji DDT i innych pestycydów gromadzono w sposób, który często nie gwarantował minimalnej ochrony wód gruntowych co przyczyniło się do rozprzestrzenienia zanieczyszczeń na obszarze ponad 50 hektarów. Na terenie leżącym na granicy Głównego Zbiornika Wód Podziemnych GZWP t/5 C, Chrzanów stwierdzono lub zakłada się występowanie między innymi takich substancji, jak: dieldryna, endryna, izodryna, toksafen, kamfen, a-HCH, y-HCH, DDT, DDE, DDD, DMDT,D NOC, TCB, PCDD, HCB, PCB, cyjanki, arsen, bar, chrom, cyna, mangan cynk, kadm, ołów, rtęć oraz innych nieokreślonych, używanych jako komponenty w procesach produkcyjnych (m.in. cyklonu B). W wykazie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego ujęto fenole lotne, cyjanki wolne oraz pestycydy. Część ze stwierdzonych na ternie Jaworzna związków zalicza się do trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO). Jak podkreśla dr inż. Gzyl, szczęśliwie dla mieszkańców Jaworzna zgromadzone odpady nie powodują bezpośredniego zagrożenia dla ich życia i zdrowia. „Dramat” natomiast rozgrywa się kilka metrów pod powierzchnią ziemi, bowiem toksyczne związki wymywane są do wód podziemnych wraz z nimi migrują w kierunku Przemszy. Ponadto korzystny układ warstw geologicznych (występowanie szczelnej warstwy iłów) zabezpiecza przed możliwością zanieczyszczenia wód pitnych. Problem jako pierwsze zauważyły państwa skupione w Komisji Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (HELKOM) proklamowanej przez Konwencję Helsinską. W wyniku podejmowanych działań Komisji Zakłady Chemiczne „Organika Azot” (jako jedne z siedmiu) znalazły się na liście szczególnie groźnych dla Bałtyku źródeł zanieczyszczeń przemysłowych ujętych na Liście Wspólnego Wszechstronnego Programu Działań na Rzecz ochrony Środowisk Morza Bałtyckiego. Polska ratyfikując w 1999 r. konwencję ochronie środowiska morskiego obszaru Bałtyku zobowiązała się do podjęcia działań eliminujących tego typu zanieczyszczenia. Odkrycie z 2003 r. przyczyniło się do zmiany świadomości zagrożenia i wykazało, że obszar zanieczyszczony nie ogranicza się tylko do terenów zakładów chemicznych. W Jaworznie podjęto już działania mające na celu wykonanie badań wód podziemnych metodą backtrackingu (wstecznego śledzenia szlaków zanieczyszczeń), które pozwolą na zlokalizowanie wszystkich miejsc składowania odpadów w dolinie potoku Wąwolnica. W ramach tego zadania zostaną szczegółowo określone rodzaje i ładunki zanieczyszczeń przedostających się do wód podziemnych oraz ustalone będą szlaki ich migracji. Zawansowane są także prace partnera czeskiego związane z testowaniem nowej metody unieszkodliwiania odpadów, która pilotażowo stosowana będzie w Jaworznie i czeskiej miejscowości Klatovy. Metoda ta, w warunkach laboratoryjnych, okazała się niezwykle skuteczna przy rozwiązywaniu problemu z odpadami jakie występują w dolinie Wąwolnicy. Już dwukrotnie na niewielkich ilościach toksyn potwierdzono skuteczność tej technologii. W roku bieżącym planowany jest transport do Czech około 2 ton odpadów w celu przetestowania skuteczności budowanej tam instalacji mobilnej. W roku przyszłym natomiast, na kilka dni, instalacja trafi do Jaworzna w celu sprawdzenia jej warunkach terenowych. Wdrożenie narzędzi realizowanych w projekcie FOKS pozwoli na znaczne zmniejszenie kosztów identyfikacji i oceny zagrożeń dla wód podziemnych w porównaniu do metod tradycyjnych. Badania pozwolą na kompleksowe rozpoznanie ryzyka środowiskowego. W dalszej kolejności projekt zakłada wykonanie próbnych instalacji pasywnego oczyszczania wód podziemnych, w tym przepuszczalnych barier reaktywnych (zanieczyszczenia usuwane są bezpośrednio w warstwie wodonośnej), oraz rozpoznanie możliwości wykorzystania fitoremediacji (zdolności roślin do rozkładu pestycydów). Zdiagnozowane zostanie również ryzyko zdrowotne i środowiskowe. Integralną częścią projektu są testy technologii rozkładu pestycydów chlorowanych metodą katalizy miedziowej (CMD), opatentowanej przez Instytut Zdrowia Publicznego Ostrawie. Przeprowadzone dotychczas badania laboratoryjne na próbach pobranych w dolinie Wąwolnicy, wykazały bardzo dużą skuteczność. Kolejnym etapem jest przeprowadzenie testów w warunkach polowych na obszarze pilotażowym Jaworzno.

Niebieska substancja – to opisywane w artykule odpady.
Zdjęcia: Urząd Miasta Jaworzno

Mira Borkiewicz Kolumna dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach