Nr 5 - 6 (167 - 168) Maj - Czerwiec 2009 r.

Zakład Monitoringu Środowiska
Kontrolować i chronić ekosystem

Szeroko rozumiany monitoring środowiska, mający na celu zachowanie równowagi w ekosystemie zgodnie ze Strategią Zrównoważonego Rozwoju - to priorytetowe zadanie realizowane przez Zakład Monitoringu Środowiska Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach. 

Wynika to z konieczności kontroli i oceny środowiska naturalnego, które poddawane jest ciągle antropopresji przemysłowej - wyjaśnia dr Leszek Drobek, kierownik Zakładu. Badania monitoringowe pozwalają na ocenę stanu środowiska, w którym żyje człowiek oraz ocenę ryzyka wynikającego z faktu przebywania w nim. Obowiązujące w tym zakresie uregulowania prawne pozwalają w oparciu o istniejące kryteria na podejmowanie decyzji m.in. o sposobach odzysku i zagospodarowania odpadów, technologiach uzdatniania wód przeznaczonych do zaopatrzenia ludności, zagospodarowaniu terenów poprzemysłowych czy konieczności podejmowania działań związanych z ich rekultywacją. Monitoring stanu środowiska prowadzony jest we wszystkich jego elementach, czyli obejmuje wody powierzchniowe i podziemne, gleby i grunty, powietrze, a jego uzupełnieniem są badania fizyko-chemiczne odpadów komunalnych i przemysłowych, odcieków składowiskowych, ścieków przemysłowych, pyłów atmosferycznych i innych. 

Nowym kierunkiem działalności laboratoriów Zakładu jest rozwój metod analizy produktów rolno-spożywczych, w tym pochodzących z terenów prowadzenia produkcji rolniczej metodami ekologicznymi. 

Szeroki zakres wykonywanych badań fizyko-chemicznych obejmuje analitykę substancji szkodliwych dla zdrowia ludzi i środowiska, zarówno nieorganicznych (m.in. metale ciężkie i ich związki), jak i organicznych takich jak: ropopochodne, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA), lotne związki alifatyczne i aromatyczne (BTX) oraz ich chlorowcopochodne, polichlorowane bifenyle, polichlorowane dibenzodioksyny i dibenzofurany. Zakres analityki zanieczyszczeń organicznych uzupełnia oznaczanie śladowych ilości środków ochrony roślin (pestycydów, herbicydów, fungicydów), oraz wybuchowych związków organicznych – nitrozwiązków. 

W Zakładzie Monitoringu Środowiska, w oparciu o przeprowadzane badania poszczególnych elementów środowiska, wykonuje się analizy ekologiczne, ekspertyzy i oceny stanu środowiska (stan zerowy), raporty oddziaływania na środowisko inwestycji na wszystkich etapach ich realizacji, a także przeglądy ekologiczne, wnioski o wydanie pozwolenia zintegrowanego wraz z udziałem w postępowaniu o uzyskanie decyzji. 

W skład Zakładu Monitoringu Środowiska wchodzą trzy laboratoria: Laboratorium Analiz Odpadów Stałych, Laboratorium Analiz Wód i Ścieków i Laboratorium Analiz Związków Organicznych oraz Pracownia Analiz Ekologicznych. 

Wszystkie jednostki organizacyjne Zakładu funkcjonują w ramach wdrożonego w Głównym Instytucie Górnictwa Zintegrowanego Systemu Zarządzania (jakość, bhp, środowisko), udokumentowanego certyfikatem Polskiego Centrum Badań i Certyfikacji Nr JBS – 54/4/2006, spełniającego wymagania norm PN-EN ISO 9001:2001, PN-N-18001:2004, PN-EN ISO 14001:2005. 

Ponadto, w laboratoriach Zakładu wdrożony jest pod nadzorem Polskiego Centrum Akredytacji, system jakości dla laboratoriów badawczych spełniający wymagania normy PN-EN ISO/IEC 17025:2005. 

Laboratorium Analiz Odpadów Stałych wykonuje badania odpadów przemysłowych (przykładowo: energetycznych, hutniczych, poformierskich z odlewnictwa żelaza i metali nieżelaznych, pyłów) i komunalnych, osadów ściekowych, gleb i gruntów, spoiw i kruszyw mineralnych, paliw stałych oraz odpadowych paliw alternatywnych. 

Laboratorium Analiz Wód i Ścieków wykonuje w wodach i ściekach oznaczenia blisko 100 parametrów, m.in. pH, mętności, przewodności właściwej, substancji rozpuszczonych, suchej pozostałości, zawiesin ogólnych, BZTn, indeksu nadmanganianowego (utlenialności), ChZTCr, tlenu rozpuszczonego, zasadowości p i m, chlorków, bromków, jodków, siarczanów, fluorków, amonu, azotynów, azotanów, detergentów anionowych, kilkudziesięciu metali. W Laboratorium również prowadzona jest działalność związana z opracowywaniem i wdrażaniem do praktyki laboratoryjnej nowych procedur badawczych. 

Laboratorium Analiz Związków Organicznych zostało założone w związku z rosnącym w Polsce zapotrzebowaniem na wykrywanie oraz analizowanie toksycznych związków organicznych, które dostają się do otaczającego nas środowiska naturalnego w wyniku działalności człowieka. Zasadniczym celem laboratorium jest prowadzenie działalności badawczej na rzecz ochrony ekosystemu, jak również badawczo-usługowej dla podmiotów związanych z takimi przemysłami jak energetyczny, chemiczny, górnictwo, spożywczy czy rolnictwo. 

Niezwykle ważną rolę w całym systemie realizowanych przez Zakład prac monitoringowych pełni Pracownia Analiz Ekologicznych, której pracownicy wykonują niezbędne pomiary terenowe i pobierają do badań próby środowiskowe. Ten pierwszy etap badań monitoringowych jest równie ważny jak końcowe oznaczenia poszczególnych indywiduów chemicznych w laboratoriach. Prawidłowo pobrane próby do badań pozwalają na uzyskanie reprezentatywnych wyników, a co za tym idzie prawdziwej informacji o stanie środowiska. Jak już wcześniej wspomniano, wyniki badań terenowych i laboratoryjnych wykorzystywane są w opracowywanych ocenach ekologicznych, ekspertyzach i opiniach dotyczących stanu środowiska gruntowo-wodnego terenów przeznaczonych pod planowane inwestycje (ustalenie stanu zerowego), również dla składowisk odpadów w pełnym zakresie wynikającym z faz ich funkcjonowania – przedeksploatacyjnej, eksploatacyjnej i poeksploatacyjnej. Profesjonalny pobór prób do badań zapewnia nowoczesne wyposażenie pracowni w tym zakresie: zanurzeniowe pompy MPI z własnym zasilaniem, pompy Gigant z oprzyrządowaniem, zestawy do sondowania gleb i gruntów, młot wibracyjny MAKITA HM 1800 z wyciągarką hydrauliczną do głębokiego sondowania oraz szeroka gama sprzętu uzupełniającego, jak świdry ręczne do poboru gruntów, czerpaki do osadów dennych, komory przelewowe, prasy filtracyjne, świstawki hydrogeologiczne, młynek hydrometryczny i inne. 

Dr Leszek Drobek podkreśla, że wysoki poziom świadczonych przez Zakład Monitoringu Środowiska usług jest możliwy dzięki znakomitemu zespołowi pracowników naukowo-badawczych o wysokich kwalifikacjach. Aktualnie są to 24 osoby, z czego 20 z wykształceniem wyższym, w tym 6 osób ze stopniem doktora nauk technicznych w obszarze inżynierii środowiska. Posiadają oni uprawnienia biegłych z listy Wojewody Śląskiego w zakresie sporządzania ocen oddziaływania na środowisko, ochrony przyrody oraz hydrologii. Są członkami szeregu zespołów problemowych Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, m.in. w Komitetach Technicznych ds. Jakości Wody, ds. Naturalnych Paliw Stałych, ds. Odpadów. Biorą również udział w pracach Komitetu Chemii Analitycznej Polskiej Akademii Nauk oraz Międzyresortowej Komisji ds. Najwyższych Dopuszczalnych Stężeń i Natężeń Czynników Szkodliwych dla Zdrowia w Środowisku Pracy. 

Uznaniem kompetencji zespołu Zakładu Monitoringu Środowiska są również posiadane uprawnienia Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w Katowicach do wykonywania badań wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi oraz wyjątkowo prestiżowe uprawnienia Ministra Zdrowia do wydawania gminom uzdrowiskowym świadectw dokumentujących potwierdzenie właściwości naturalnych surowców leczniczych, jakimi są wody lecznicze. 

- Jednymi z najbardziej szkodliwych, niebezpiecznych dla przyrody ożywionej zanieczyszczeniami chemicznymi są oparte na węglu organiczne związki chlorowcopochodne – wyjaśnia dr Drobek zajmujący się tym problemem. Należą do nich m.in. chlorowane pestycydy, środki ochrony roślin, wprawdzie wycofane już z użytku, ale ciągle w środowisku obecne. Postanowieniem Konwencji Sztokholmskiej przyjętej 22 maja 2001 roku znajdują się one na liście 12 szczególnie toksycznych trwałych zanieczyszczeń organicznych - TZO. Związki te charakteryzują się dużą toksycznością, wykazują właściwości rakotwórcze, mutagenne i teratogenne. Trwale utrzymują się w środowisku ze względu na dużą odporność na degradację fizyczną, chemiczną czy biologiczną. Przy stosunkowo słabej rozpuszczalności w wodzie cechuje je dobra rozpuszczalność w tłuszczach, co decyduje o ich zdolności do biokoncentracji obserwowanej w przypadku kumulacji w organizmach żywych znajdujących się na szczycie łańcucha pokarmowego. Na przykładzie gruntów z reguły zanieczyszczonych w sąsiedztwie mogilników, których to obiektów proces likwidacji w Polsce jeszcze trwa, można zadać pytanie, jak tego typu zanieczyszczenia znajdujące się w gruncie będą zachowywać się czasie. Oceny potencjalnego zagrożenia dla środowiska związanego z migracją tego typu zanieczyszczeń w strefie aeracji, od ognisk zanieczyszczeń punktowych do receptora, jakim może być pierwszy poziom wód podziemnych można dokonać przykładowo w oparciu o uproszczone wzory matematyczne, zgodnie z metodyka opisaną w literaturze (Witczak, Żurek 1994, Witczak, Adamczyk 1994). Jest to wprawdzie model uproszczony, niemniej jednak pozwala oszacować ilościowo takie parametry, jak zmiany koncentracji poszczególnych pestycydów w czasie z uwzględnieniem zachodzących powoli procesów biodegradacji czy zasięg migracji tych zanieczyszczeń wgłąb profilu gruntowego pod wpływem infiltrujących od góry wód opadowych, z uwzględnieniem współczynnika opóźnienia, dla każdej substancji innego. 

Jest to przykład wykorzystania wyników badań monitoringowych pozwalający nie tylko na stwierdzenie stanu środowiska na dzień dzisiejszy, ale również na pewną prognozę migracji i zmian koncentracji zanieczyszczeń w środowisku gruntowo-wodnym, nawet jeśli tylko szacunkową ze względu na uproszczony model matematyczny, to dającą wstępną informację o ryzyku środowiskowym związanym z obecnością tego typu, a także innych zanieczyszczeń w środowisku.

Mira Borkiewicz Kolumna dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach