Nr 5 - 6 (143-144) Maj - Czerwiec 2007 r.

ODPADY PRZEMYSŁOWE
BARIERY WCIĄŻ ROSNĄ

Odpady przemysłowe, bez względu na to jak daleko zaawansowana zostanie technika i technologia produkcji, zawsze będą ubocznymi produktami działalności człowieka na terenie zakładu i niepożądane w miejscu ich powstawania.

Główną przyczyną ich powstawania w dziesięcioleciach był zły system zarządzania gospodarką, który nie wykształcił mechanizmów skłaniających przedsiębiorstwa do racjonalnego wykorzystania surowców, łącznie z odpadami. Zgromadzono potężne ich ilości nie zastanawiając się nad ich przetwarzaniem ani wzbogacaniem. Skutki takiej polityki szczególnie dały się we znaki ekosystemowi Górnego Śląska. Jednak w ostatnich latach określono zasady racjonalnego postępowania z odpadami według następującej hierarchii: zapobieganie powstawaniu odpadów; wykorzystanie odpadów, których nie udało się uniknąć; unieszkodliwienie odpadów, których powstaniu nie udało się zapobiec oraz których nie udało się wykorzystać. Dotychczasowe regulacje oraz rozwiązania systemowe polskiej gospodarki nie na wszystkich odcinkach dostosowane są do przyjętych rozwiązań i dlatego istnieją jeszcze bariery ograniczające sprawne funkcjonowanie gospodarki odpadami. 

Odpady przemysłowe pozostawione w spadku przez pokolenia oraz te wytwarzane współcześnie, degradują środowisko naturalne Górnego Śląska oraz rejony przyległe. Bez nauki oraz najszerzej pojmowanej nowoczesnej techniki i informatyki nie uda się zrealizować programu rekonstrukcji przemysłu tego regionu, który ma szansę stać się europejskim laboratorium doświadczalnym w zakresie międzynarodowej współpracy ekologicznej. Dotychczasowa degradacja ekologiczna była spowodowana niedostatkiem wiedzy oraz załamaniem równowagi energia – ekologia – ekonomia. 

Odpady przemysłowe klasyfikowane są jako szkodliwe bądź uciążliwe dla środowiska. Zalicza się do nich oleje, opakowania, żużel i popiół, odpady mineralne czy metaliczne. Mają one bardziej jednorodny skład niż odpady komunalne. Najwięcej odpadów wytwarza energetyka, górnictwo i przemysł metalurgiczny. Zaliczyć do nich należy przede wszystkim: 

• odpady górnicze, głównie skalne z kopalń podziemnych i odkrywkowych; 
• szlamy poflotacyjne i odpady popłuczkowe przetwórstwa węglowego, siarkowego, miedziowego i cynkowo- ołowianego; 
• popioły lotne i żużle z elektrowni i elektrociepłowni. 

Odpady przemysłowe powstają zazwyczaj w dużej ilości i są składowane na hałdach. W wielu przypadkach charakteryzują się znacznym ładunkiem niebezpieczeństwa ze względu na wysoką toksyczność, palność, wybuchowość, rakotwórczość. Stanowią więc istotny czynnik degradacji środowiska naturalnego. Największe powierzchnie składowisk znajdują się na terenie Krakowa, Konina, Jaworzna, Knurowa, Jastrzębia Zdroju, Gliwic, Tarnobrzegu, Turku. 

Zagospodarowanie odpadów górniczych i energetycznych poprzez lokowanie w podziemnych wyrobiskach górniczych realizowane jest głównie poprzez podsadzanie hydrauliczne i pneumatyczne oraz doszczelnianie zawału, izolowanie pól pożarowych, wykonanie pasów podsadzkowych. Dane o gospodarczym wykorzystaniu odpadów przemysłowych dotyczą (oprócz tych wykorzystanych w zakładach na własne potrzeby, sprzedanych lub przekazanych nieodpłatnie jako surowce wtórne), także wykorzystanie odpadów na cele nieprzemysłowe np. do niwelacji terenu, podsadzania wyrobisk pokopalnianych, podziemnych i wypełniania wyrobisk odkrywkowych, różnego rodzaju niecek itp. 

Właśnie z eksploatacją węgla kamiennego wiąże się powstawanie olbrzymiej ilości odpadów. Średnio na jedną wydobytą tonę węgla przypada od 200 do 300 kg odpadów. Dzielą się one na dwie grupy: 

• odpady skalne, pochodzące z górniczych robót przygotowawczych, udostępniających nowe partie złoża do eksploatacji. Są to z reguły duże okruchy skały płonnej, głównie piaskowców, które w większości pozostają na dole kopalni, wypełniając stare wyrobiska; 
• odpady przeróbcze, powstające w procesach mechanicznej przeróbki węgla, w sortowniach, płuczkach urządzeń flotacyjnych, które tworzy mieszanina skał karbońskich, takich jak iłowce, mułowce, piaskowce. Ich udział waha się od 36 do 80 proc. 

W przeszłości zwały odpadów były sypane w pobliżu kopalń i szybów wydobywczych, tworząc tzw. zwały przyzakładowe o kształtach regularnych lub stożkowych, typu nadpoziomowego. W ostatnich latach unika się tworzenia zwałów tego typu na rzecz zwałowisk centralnych. Są to zwały płaskie, niwelacyjne, zwane również podpoziomowymi, wypełniające najczęściej wyrobiska po eksploatacji piasku stosowanego do podsadzki górniczej. 

W Polsce w roku 2003 ( dane GUS z 2004r) powstało 35.836 mln ton odpadów górnictwa węgla kamiennego. Z tego zagospodarowano 35.041 mln to, co stanowi 97,8 % całkowitej ilości odpadów wytwarzanych na bieżąco. Jest to wskaźnik wysoki. 

Niemniej 546.424 mln ton odpadów zostało już nagromadzone na składowiskach do roku 2003. Zmniejszanie się tych ilości wymaga zatem wzrostu zagospodarowania ponad ilość wytwarzaną. Należy zaznaczyć, że zagospodarowanie odpadów górnictwa węglowego nie jest równoznaczne z wyeliminowaniem lub zmniejszeniem ich oddziaływania na środowisko. Jedynie niewielki procent drobnoziarnistych odpadów poflotacyjnych jest wykorzystywany w podziemiach kopalń w postaci mieszanin z popiołami elektrownianymi. Zasadnicza część odpadów grubo- lub średnioziarnistych z przeróbki ( z separatorów cieczy ciężkich i osadzarek miałowych ) oraz kamień z robót przygotowawczych są wykorzystywane na powierzchni w budownictwie inżynieryjnym. 

Odpady górnictwa węgla kamiennego w Polsce zagospodarowywane są na powierzchni w następujących przypadkach : 

• niwelacja terenów osiadań w wyniku eksploatacji górniczej; 
• budowa hydrotechnicznych, takich jak obwałowania przeciwpowodziowe i poldery; 
• budownictwo drogowe i transport kolejowy ( budowa nasypów pod autostrady i drogi szybkiego ruchu dla transportu samochodowego ) i nasypy kolejowe; 
• przygotowanie terenu pod budowę parkingów, centrów handlowych, zakładów. przemysłowych. 

Stosunkowo nowym i szybko rozwijającym się sposobem recyklingu jest odzysk węgla z odpadów starszych metodami fizycznymi. Znaczny udział nieprzepalonych odpadów starszych o wysokiej zawartości węgla ( wynoszącej średnio ok. 10% węgla nadającego się do odzysku) na składowiskach odpadów pochodzących z okresu, gdy oddzielane skały płonnej od węgla było technicznie mniej doskonałe, odzysk węgla staje się coraz szerzej stosowaną metodą recyklingu. Pozwala ona na odzysk ok. 10% dobrej jakości węgla w stosunku do objętości przerabianych odpadów, co wiąże się z redukcja zagrożenia materiału pożarami endogennymi, odpowiednim wzrostem objętości dyspozycyjnej składowiska oraz oszczędnością zasobów naturalnych. 

Osobny problem stanowią kopalnie węgla brunatnego i rekultywacja terenów poeksploatacyjnych. Węgiel brunatny na razie jest w Polsce najtańszym nośnikiem energii. Wydobywany jest w czterech zagłębiach: Bełchatów, Turów , Konin, Adamów metodą odkrywkową. W ostatnich latach jego wydobycie kształtowało się na poziomie ok. 63 mln. ton. Przy czym przy wydobyciu 1 mln ton węgla brunatnego zajmuje się od 6 do 8 hektarów nowych terenów. Toteż górnictwo odkrywkowe powoduje potężne zniekształcenie budowy geologicznej, stosunków wodnych, rzeźby terenu oraz dewastację szaty roślinnej i gleby. W wyniku odwadniania złoża węgla brunatnego, w otoczeniu kopalni powstaje lej depresyjny, który również jest przyczyną zaniku wody w pobliskich studniach gospodarskich. 

W planach do 2020 roku rozważana jest budowa nowego Zagłębia Legnica, w którym zasoby węgla brunatnego wynoszą 2,7 mld ton. Przy udostępnieniu złóż metodą odkrywkową powstają formy wklęsłe w miejscach wyrobisk oraz formy wypukłe w wyniku zwałowania ponad poziom otaczającego terenu. W miarę oddalania się od. tzw. wykopu otwierającego pierwsze zwałowiska, nadkład jest składany wewnątrz wyeksploatowanego wyrobiska ( tzw. zwałowisko wewnętrzne ). Powinno ono być zwałowiskiem niwelacyjnym, stwarzającym warunki dla dowolnego kierunku zagospodarowania. Skały, z których zbudowane są zwałowiska stanowią zupełnie inny ośrodek aniżeli ten, który tworzy zalegając w nadkładzie. Skały sypkie ulegają skruszeniu zaś spoiste zbryleniu. W trakcie zwałowania wytworzony jest mniej lub bardziej destruktywny bądź korzystny układ mieszaniny. Tereny poeksploatacyjne są zagospodarowywane rolniczo, zalesiane lub przeznaczone dla budownictwa przemysłowego i mieszkalnego.

Płonąca hałda Ruda w Zabrzu Biskupicach. Foto M.Grądziel

Rekultywacja hałdy Waleska w Łaziskach. Foto M.Grądziel

Opracowała: MB Kolumna dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach