Nr 5-6 (131-132) Maj - Czerwiec 2006 r.

SYSTEM ROZWIĄZAŃ REGIONALNYCH
WALCZYĆ Z ODPADAMI.

We wszystkich dziedzinach gospodarki następuje postęp techniczny oraz technologiczny. Jednakże ani dotychczas, ani w najbliższej przyszłości nie uda się gospodarce dojść do stanu idealnego, kiedy produkcja będzie bezodpadowa, nie  zagrażająca środowisku naturalnemu.

Ograniczona jest także,zarówno ze względów technicznych jak i ekonomicznych, przeróbka odpadów, mająca na celu ich pełną utylizację. Unieszkodliwienie odpadów jest zatem ważnym elementem zachowania równowagi w ekosystemie.

Jak wyjaśnia doc. dr Lidia Sieja, kierownik Zakładu Ochrony Środowiska Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach, pierwszy Krajowy plan gospodarki odpadami (KPGO) przyjęty został uchwałą Nr 219 Rady Ministrów z 29 października 2002 r. z założeniem iż powinien być aktualizowany nie rzadziej niż co cztery lata. W roku bieżącym upływa więc termin jego aktualizacji. Plan obejmuje

pełny zakres zadań

koniecznych do zapewnienia zintegrowanej gospodarki odpadami w kraju w sposób zapewniający ochronę środowiska, przy uwzględnieniu obecnych możliwości i uwarunkowań ekonomicznych oraz poziomu technologicznego istniejącej infrastruktury.
W programie omówiono główne rodzaje odpadów powstających w kraju, a w szczególności odpady komunalne, niebezpieczne, przemysłowe. W trakcie realizacji KPGO wykorzystane zostały wyniki dotychczasowych prac związanych z programowaniem gospodarki odpadami. Natomiast znowelizowany plan uwzględniać musi tendencje we współczesnej gospodarce światowej, jak również krajowe uwarunkowania rozwoju gospodarczego, również rozpatrywane w kontekście naszego członkostwa w Unii Europejskiej. 
Przedstawione w planie zadania, cele i przedsięwzięcia priorytetowe dotyczą okresu 2007-2010 oraz perspektywicznie 2011-2018.
Zgodnie z obowiązującymi aktami prawymi plan gospodarki odpadami obejmuje:

• opis aktualnego stanu zawierający m.in. informacje dotyczące: rodzaju, ilości i źródeł pochodzenia odpadów, które mogą być poddane procesom odzysku lub unieszkodliwienia;

• posiadaczy odpadów prowadzących działalność w zakresie zbierania, odzysku lub ich unieszkodliwiania oraz rozmieszczenia koniecznych do tej działalności istniejących instalacji.

w zakresie gospodarki odpadami z podaniem terminów ich wdrożenia, rodzaj przedsięwzięć i harmonogram ich realizacji. Przedstawiono w nim źródła finansowania planowanych działań, harmonogram rzeczowo – finansowy projektowanych inwestycji zmierzających do zapobiegania powstawaniu odpadów lub ograniczania ich ilości.  Zwrócono uwagę na negatywne oddziaływania na ekosystem oraz ograniczeniE ilości materiałów ulegających biodegradacji zawartych w odpadach komunalnych kierowanych na składowiska. Omówiono system gospodarowania odpadami, system monitoringu i sposób oceny realizacji wyznaczonych celów.

Obecnie w Polsce, w sektorze gospodarczym powstaje łącznie 121 mln ton odpadów w skali roku. Przy czym odzyskowi poddanych zostaje 79 proc. zaś unieszkodliwianiu – 21 proc. z czego składowanych zostaje ok. 14 proc. Zakłady przemysłowe  prawnie, pod karą wysokich grzywien, obligowane są do zagospodarowania i odzysku odpadów oraz rekultywacji terenów zdegradowanych. Górnictwo węgla kamiennego na przykład, produkuje rocznie ok. 70 mln. ton odpadów, z czego niemalże 90 proc. zostaje wykorzystanych w różnoraki sposób, na przykład do uszczelniania starych zrobów kopalnianych czy jako jeden ze składników w mieszankach stosowanych w podsadzce hydraulicznej. Czyli generalnie sektor gospodarczy zrobił olbrzymie postępy w dziedzinie ochrony środowiska w ramach szeroko rozumianej strategii zrównoważonego rozwoju. Chociaż postały pewne zaszłości, jak stare składowiska czy hałdy, w tej dziedzinie odnotowano wiele spektakularnych sukcesów.

Następna grupa to odpady niebezpieczne, które powstają zarówno w sektorze gospodarczym, jak i komunalnym. Jak wyjaśnia dr Lidia Sieja, szacuje się, że w Polsce produkcja ich  1,7 mln ton rocznie, przy czym procesowi odzysku poddanych zostaje 36 proc. Zaś składuje się ciągle jeszcze 31 proc., co jest nadal poważną sprawą, jako że proces ten musi odbywać się przy zachowaniu bardzo rygorystycznych warunków.

Jednak najpoważniejsze problemy, które zostały szczególnie wyeksponowane w Krajowym planie gospodarki odpadami 2010 stwarzają odpady komunalne, wytwarzane w gospodarstwach indywidualnych, instytucjach użyteczności publicznej, małych i średnich przedsiębiorstwach, zakładach rzemieślniczych, placówkach handlowych. Ich wielkość szacuje się na 12 mln. ton rocznie.

Utylizacja oraz
możliwości recyklingu

sprawiają najwięcej problemów, które trudne są do okiełznania, szczególnie w świetle obowiązujących przepisów prawnych i surowych norm ekologicznych obowiązujących w krajach Unii Europejskiej. Minimalizacja i przeciwdziałanie wytwarzania tego typu odpadów jest priorytetem w hierarchii polityki odpadowej Unii, jako najbardziej pożądana opcja  w tej dziedzinie. W tym celu można stosować różne metody mające zachęcić mieszkańców miast i wsi. Obejmują one m.in.: edukację społeczną zachęcającą do ograniczenia ilości odpadów; kompostowanie przydomowe frakcji odpadów ulegających biodegradacji; zastosowanie instrumentów finansowych celem zachęcenia wytwórców do ograniczania produkcji odpadów; udzielania wsparcia wytwórcom produkującym produkty, które generują mniejsze ilości odpadów.

Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym gminy powinny kontrolować stan zawieranych umów przez właścicieli nieruchomości z firmami odbierającymi odpady, co powinno obejmować sto procent mieszkance kraju. Jednak rzeczywistość daleko odbiega od ideału, wręcz budzi niepokój ekologów. Konieczne jest uporządkowanie systemu odbierania odpadów komunalnych poprzez nowe zezwolenia wydane podmiotom – uwzględniające regulaminy utrzymania czystości i porządku na terenie gmin oraz wymogi określone przez wójtów, burmistrzów i prezydentów miast – jakie powinny spełniać firmy tym się zajmujące, a także kontrolowanie sposobów i zakresów wypełniania ustaleń zawartych w zezwoleniach dotyczących metod oraz miejsc prowadzenia ich odzysku i unieszkodliwiania.

Zgodnie z wytyczonymi celami w zakresie recyklingu i odzysku zużytych materiałów należy rozwijać

system selektywnego zbierania

 następujących grup odpadów:

• ulegających biodegradacji,
• przydatnych do recyklingu (w tym papier, szkło, tworzywa sztuczne, metal)
• niebezpiecznych,
• wielkogabarytowych,
• budowlano – remontowych,

które gwarantują uzyskanie w możliwie krótkim czasie znaczący wzrost efektywności i wypromowanie korzystnego ponownego wykorzystania tych materiałów.

Integralnym elementem systemu selektywnego zbierania jest sortownia odpadów, gdzie następuje ostateczne przygotowanie do dalszego ich wykorzystania. W obecnie stosownym systemie gmina udzielająca stosowne zezwolenie określa warunki i zakres działalności prowadzenia przez daną firmę.

Natomiast koszty ponoszą osoby wytwarzające odpady. Jednakże firmy te, głównie zachodnie, praktycznie zmonopolizowały rynek i stworzyły silne lobby, którego nawet nie potrafią rozbić ustalenia na wysokich szczeblach. I zamiast zadbać o utylizację odpadów, która wynosi tylko 4 proc., często firmy te składują je w miejscach do tego nieprzystosowanych, czasami nawet „na dziko” gdzieś w lasach, nad rzekami. Panuje tu „wolna amerykanka”. Liczba składowisk w całym kraju wynosi 1300, z czego ok. 1000 nie spełnia wymogów ochrony środowiska. Gmina zaś praktycznie nie ma możliwości kontroli i ingerencji w działalność tych firm. Wyjściem byłoby, co jest zawarte w nowelizowanym KPOS, aby to gmina pobierała opłaty za gospodarkę odpadami komunalnymi, dzięki czemu mogłaby skutecznie zadbać o ich wywóz, utylizację,  recykling. Przy okazji miałaby w swoich rękach narzędzie, które pozwoliło by utrzymać czystość i porządek na jej terenie oraz możliwość kontroli producentów odpadów komunalnych.
Kolejny ważny do rozwiązania problem to odzysk i unieszkodliwianie odpadów. W Krajowym planie gospodarki odpadami 2010 zapisano, iż maksymalizacja odzysku zużytych materiałów wymaga:

• zapewnienia, że odpowiednia pojemność instalacji będzie dostępna, aby przetworzyć wszystkie selektywnie zebrane odpady, poprzez odpowiednie monitorowanie zrealizowanych i planowanych inwestycji,

• stymulowania rozwoju rynku surowców wtórnych i produktów zawierających surowce wtórne, poprzez wspieranie współpracy organizacji odzysku, przemysłu i samorządów oraz konsekwentne egzekwowanie obowiązku w zakresie odzysku i recyklingu,

• wydawania zezwoleń tylko na budowę instalacji realizujących założenia planów gospodarki odpadami odpowiedniego szczebla i których celowość została potwierdzona analizą koszty – korzyści,

• zachęcania inwestorów publicznych i prywatnych do udziału w realizacji inwestycji strategicznych dla krajowego programu zarządzania odpadami komunalnymi, poprzez tworzenie odpowiednich uwarunkowań prawnych,>

• wspierania i promocji badań nad technologiami odzysku i unieszkodliwiania odpadów, głównie poprzez stworzenie instrumentów ich finansowania (fundusze krajowe i programy badawcze).

Jednym z zasadniczych zadań strategicznych jest intensywny wzrostzastosowania zarówno biologicznych, jak i termicznych metod przekształcania odpadów komunalnych. Ograniczenie składowania odpadów ulegających biodegradacji związane jest z koniecznością budowy linii technologicznych do ich przetwarzania, czyli kompostowni odpadów organicznych, linii mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów, instalacji fermentacji odpadów, zakładów termicznego przekształcania odpadów komunalnych.
Dla spełnienia prawnych wymogów dotyczących redukcji składowania odpadów ulegających np. biodegradacji należy do 2010 r. zwiększyć moc przerobową instalacji biologicznego i mechaniczno-biologicznego przerobu o 1mln Mg.

Aby sprostać unijnym wymogom

już w chwili obecnej należałoby rozpocząć przygotowania do budowy co najmniej 10 obiektów tego typu, tak aby w 2013 r. uzyskać możliwość termicznego przetwarzania dalszego 1 mln ton odpadów komunalnych przy założeniu, że cykl przygotowania i realizacji tych inwestycji wynosić będzie ok. 8 lat. Natomiast w okresie do 2018 r. moce przerobowe należałoby zwiększyć o dalsze 600 tys. Mg. Na inwestycje te znajdą się fundusze, bowiem Unia Europejska pokrywa 85 proc. kosztów. Jednak w Polsce nie ma osób czy instytucji, które po te pieniądze wyciągnęły by rękę. Budowa takich instalacji, których jakość proekologiczna w świecie dawno już została uznana z najlepszą, w naszym kraju wciąż budzi społeczny sprzeciw. Każda taka inicjatywa jest torpedowana, gdy tymczasem w Europie pracuje już 450 takich instalacji, a w samych Niemczech buduje się kolejne zakłady. Jeśli Polska szybko nie przystąpi do budowy takich instalacji grożą jej w niedalekiej przyszłości poważne sankcje w postaci wysokich kar unijnych za niedotrzymanie zobowiązań przedakcesyjnych dotyczących konieczności redukcji składowania odpadów.
Ponadto zakłada się, że stworzone zostaną warunki techniczne odzysku i unieszkodliwiania wielkogabarytowych, w tym odpadów sprzętu elektrycznego i elektronicznego pochodzącego z sektora komunalnego poprzez budowę odpowiednich linii technologicznych przerobu tych odpadów. Szczególny nacisk położony zostanie na budowę gminnych i ponadgminnych punktów zbierania odpadów niebezpiecznych wchodzących w strumień odpadów komunalnych. Na szczeblu poszczególnych województw wdrożone zostaną plany związane z budową, utrzymaniem i eksploatacją instalacji i urządzeń do odzysku oraz unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych wydzielonych z odpadów komunalnych. Podstawowym założeniem funkcjonowania gospodarki odpadami komunalnymi w Polsce jest system rozwiązań regionalnych, w których uwzględnione są wszystkie niezbędne elementy tej gospodarki w danych warunkach lokalnych.

Oprac. Mira Borkiewicz Kolumna dofinansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach