Nr 3 - 4 (129 - 130) Marzec - Kwiecień 2006 r.

Gospodarka węglem kamiennym w Polsce w latach 1994-2004
na tle trendów światowych.

Poprawa koniunktury na węgiel w gospodarce światowej, stała się znacznie trwalszą, niż to jeszcze niedawno przypuszczano. Wydaje się wielce prawdopodobnym, że może ona mieć związek z ostatnimi trudnościami w zaspokojeniu popytu na ropę naftową i z niezwykle wysokim poziomem jej ceny. Obserwuje się także wysoki poziom cen kolejnego nośnika energii pierwotnej jakim jest gaz ziemny (w kraju zapowiedziano kolejne jego podwyżki).

Jedno nie ulega wątpliwości, że Polska dla swojego rozwoju gospodarczego, na którego efekty wszyscy niecierpliwie oczekują, będzie zużywać znacznie więcej niż dotychczas energii. Wszystkie poważne prognozy co do tego są zgodne. Problem w tym, że różne są koncepcje odnośnie do sposobu pokrycia tego wzrostu zużycia energii. Nie wszyscy chcą widzieć w roli podstawowego nośnika energii w kraju rodzimy węgiel.

Wydarzenia związane z budową gazociągu bałtyckiego wykazały, że wspólna polityka energetyczna krajów UE praktycznie nie istnieje lub jest słabo czytelna, bowiem w zasadzie każdy kraj we własnym zakresie zabiega o swoje bezpieczeństwo energetyczne i ma zresztą prawo wyboru źródeł energii. Wraz z tym ciągiem zdarzeń, nie zawsze dla nas korzystnych, pojawiło się ponownie pytanie, i tym razem na serio, o nasze bezpieczeństwo energetyczne, zarówno krótkoterminowe jak i długofalowe.

Wydaje się, że ostatnio zbyt często pomijano w naszym kraju bardzo ważny argument w toczącej się dyskusji nad zapewnieniem bezpieczeństwa energetycznego jakim jest posiadanie rodzimych nośników energii, posiadanie własnych zasobów paliw kopalnych. Zasoby ropy naftowej w naszym kraju są niewystarczające i nie ulega wątpliwości, że nie ma perspektyw ich znaczącego i istotnego powiększenia. W przypadku gazu ziemnego istnieje możliwość wieloletniego zaspokajania znaczącej części krajowych potrzeb z własnych złóż, oczywiście przy pewnych niezbędnych nakładach finansowych.

Koszty wytwarzania gigadżula energii, które w porównaniu do ropy naftowej i gazu ziemnego są najniższe w przypadku węgla [2], jednoznacznie wskazują, że w Polsce węgiel nadal powinien pozostawać podstawowym źródłem energii.

Nasze górnictwo od lat jest poddawane rygorom gospodarki rynkowej i mimo, że ta nie jest u nas jeszcze w pełni ustabilizowana, występują relacje cenowe jak na rynkach światowych (tab.1)

Tab.1    Koszt wytwarzania energii z różnych nośników  [4]

*toe - tona ekwiwalentu ropy naftowej=42 GJ;      b.d. - brak danych

A zatem także w Polsce powinny być brane pod uwagę przedstawione w tab.1 relacje w kosztach wytwarzania energii. Koszty te, w przypadku węgla, w lipcu 2005 r. były prawie pięciokrotnie niższe aniżeli w przypadku wytwarzania energii z ropy naftowej! Relacje te będą w następnych miesiącach jeszcze korzystniejsze dla węgla jakkolwiek nie znane są dotychczas te relacje w miesiącach wyjątkowego „szaleństwa” cen ropy naftowej (m.in. także z kwietnia 2006). Ceny te były i są boleśnie odczuwane podczas zakupów paliwa na stacjach benzynowych.

Wielkość światowego wydobycia węgla kamiennego w latach 1994-2004 zestawiono na rys.1 oraz w tab.2., na której przedstawiono dane liczbowe głównych światowych i europejskich producentów węgla.

Rys.1  Światowa produkcja węgla kamiennego w latach 1994-2004, mld. t  [1]

Tab.2   Światowa produkcja węgla kamiennego w latach 1994-2004 (*1)

W Europie czołowi producenci, tzn. Rosja, Polska i Ukraina, utrzymują swoje pozycje jakkolwiek zarówno Polska jak i Ukraina zmniejszyły wydatnie wydobycie po około 30%. Federacja Rosyjska natomiast po latach ograniczania wydobycia (1994-1998) znacząco zwiększyła wydobycie (o prawie 50% przy porównaniu roku 2004. do roku 1998.). Czołowe kraje Unii Europejskiej, Niemcy i W. Brytania, wyraźnie zmniejszyły wielkość swojej produkcji, przy czym Niemcy po 2000 r. utrzymują produkcję na względnie stałym poziomie, zaś W. Brytania, po stabilizacji poziomu produkcji w latach 2001-2003, wyraźnie go obniżyła w 2004 r. Całkowita produkcja węgla kamiennego w Europie uległa zmniejszeniu o niemal 18% z tym, że od roku 2002 nieco wzrosła (+9%).

Światowym potentatem w produkcji węgla są Chiny które w rozpatrywanym okresie zwiększyły wydobycie o prawie 60%, przy czym wyraźny trend wzrostowy, po uprzednim spadku zarejestrowano od roku 2001. Stany Zjednoczone, drugi co do wielkości producent węgla na świecie, utrzymują względnie stałą wielkość wydobycia, a wahania nie przekraczają 11%. Pozostali czołowi producenci wykazują najczęściej systematyczny wzrost wydobycia węgla, przy czym największy obserwuje się w Indonezji (+300%!), w Australii 62%, w Indiach 45% zaś w RPA jedynie 22%.

Dane o wielkości eksportu węgla kamiennego zestawiono w tab. 3. Jak wynika z tej tabeli eksport na świecie w rozpatrywanych latach wyraźnie się powiększył o niemal 80% zaś w Europie wzrósł o niecałe 65%. Rosja niemal podwoiła eksport (+182%). Polska zmniejszyła eksport o niespełna 30% zaś Czechy i Ukraina utrzymują eksport na względnie stałym poziomie. Słowo komentarza należy się Holandii, która wykazuje dość znaczący poziom wielkości eksportu mimo, że nie posiada ani jednej czynnej kopalni! Holandia prowadzi tzw. reeksport, głównie węgla pochodzącego z Indonezji. Jest to zatem przedsięwzięcie logistyczne raczej dochodowe, bowiem w przeciwnym przypadku nie byłoby prowadzone. Ten reeksport miał miejsce również w latach gdy nasze górnictwo było niby „niedochodowe” i przyrównywano je do „czarnej dziury”.

Tab. 3    Eksport węgla kamiennego w latach 1994-2004 [1,2]

Największym światowym eksporterem węgla jest Australia, która zwiększyła wolumen eksportu o prawie 70%. Największy przyrost eksportu zanotowała Indonezja +386% !, w dalszej kolejności Chiny +260% oraz Kolumbia +183%. W czołówce eksporterów znajdują się także Stany Zjednoczone lecz wielkości tego eksportu, w porównaniu do wielkości wydobycia węgla, jest znikoma i wynosi ~5%.

Wielkość importu węgla kamiennego w Europie i na świecie przedstawiono w tab. 4. Jak wynika z tej tabeli, zarówno na świecie jak i Europie import wyraźnie wzrasta przy czym na świecie (+72%) jest to wzrost dwukrotnie większy aniżeli z Europie (+36%). Największym importerem węgla w Europie są Niemcy. W Niemczech wystąpił również największy przyrost importu (+156% !). Drugim co do wielkości importerem jest W. Brytania gdzie również zanotowano przyrost importu (+140% !). Wielkość importu podwoiła Hiszpania (+113%) zaś Holandia zwiększyła import jedynie o 31%. Rosja, największy europejski importer węgla w roku 1994, znacząco zmniejszyła import (-19%).

Tab. 4     Import węgla kamiennego w latach 1994-2004 [1,2]

Największym światowym importerem węgla jest Japonia, która zwiększyła import o 58%. Drugim co do wielkości światowym importerem jest Korea Płd. która podwoiła wielkość importu (+102%). Trzeci w kolejności Tajwan zwiększył import o 125%.

Tzw. tygrysy Dalekiego Wschodu, aby utrzymać swoją pozycję czołowych producentów high tech – „technologii opartych na wiedzy”, muszą zatem importować węgiel i to stanowi aż 42% światowego importu ! Węgiel służy więc także rozwojowi najnowszych technologii ! Taka konstatacja może być „nie do strawienia” dla niektórych „niby znawców” a faktycznie „nie poinformowanych” lub nawet „opornych na wszelką wiedzę”. Niestety zabierających „często, gęsto” głos publicznie i w opiniotwórczych gazetach, wprowadzając Czytelników zwyczajnie w błąd! Wieszczone zatem, przez niektórych, zanikanie przemysłów tradycyjnych, nastanie epoki postindustrialnej, jest co najmniej przedwczesne !

Zużycie węgla w Europie w ciągu lat 1994-2004, chociaż zmalało o ok. 10% jest nadal o ~120 mln. t większe aniżeli europejskie wydobycie (tab.5). Oznacza to, że kraje europejskie, chociaż sumarycznie obniżyły wydobycie węgla nie zrezygnowały z jego użytkowania! Zużycie węgla na świecie wzrosło zaś w tych latach o 30%.

Rosja jest nadal krajem o największym zużyciu węgla w Europie, chociaż zużycie to w roku 2004 było mniejsze aniżeli w 1994 r. W latach 1998-2004 w Rosji wystąpił systematyczny przyrost zużycia węgla, wynoszący ponad 21 mln. t. Polska, będąc na drugim miejscu w tej klasyfikacji, obniżyła zużycie o 21% zaś trzecia, Ukraina, aż o 30%, Niemcy i W. Brytania jedynie nieznacznie, w granicach 4-5%.

Tab. 5   Światowe zużycie węgla kamiennego w latach 1994-2004 [1]

Krajem, który zużywa najwięcej węgla na świecie są Chiny (1,8885 mld t/r; przyrost +55%) a w dalszej kolejności USA (0, 9135 mld t), Indie, Japonia i RPA.

Polska jest natomiast krajem w którym 95% energii elektrycznej wytwarza się z węgla a zatem przodujemy pod tym względem na świecie (tab.6). Czynienie jednak z tego powodu zarzutu, jaki pojawił się znowu ostatnio, że powoduje to zaliczenie Polski do grupy krajów zacofanych technologicznie, i zanieczyszczających środowisko naturalne, jest nieporozumieniem jeśli nie absurdem !

Faktem jest, że w grupie tych krajów są także i takie na dorobku, lecz jedynie kompletny ignorant mógłby do krajów o których mowa wyżej, zaliczyć np. Australię, Izrael, Czechy, Grecję, Niemcy czy USA.

Udział węgla w wytwarzaniu energii elektrycznej w naszym kraju wynika przede wszystkim z jego niskich kosztów i jego dostępności, bowiem mamy własne i zagospodarowane złoża, o czym chyba nie wszyscy w naszym kraju chcą wiedzieć. W tym przypadku nie trzeba dokonywać zasadniczej dywersyfikacji dostaw ! Nikt rozsądny nie czyni zarzutów np. Arabii Saudyjskiej, że gospodarka tego kraju oparta jest na ropie naftowej i gazie ziemnym. Podobnie w przypadku Norwegii czy W. Brytanii bowiem kraje te mają również dostęp do własnych źródeł – złóż tych nośników energii na Morzu Północnym. Nie jest również czymś nadzwyczajnym widok kolektorów słonecznych względnie ogniw fotowoltaicznych na domach mieszkalnych w krajach śródziemnomorskich, nikt z tego powodu nie czyni zarzutu, że w ten sposób wykorzystuje się dostępną energię. Jak zatem rozumieć pojawiające się zarzuty względem rodzimego węgla? Względami ochrony środowiska? Skoro Clean Coal Technology nie są hasłami pozbawionym treści a realnie funkcjonującymi technologiami. Przyczynami natury ekonomicznej? Skoro koszty wytwarzania energii przemawiają jednoznacznie za węglem. A może są jakieś inne względy, może to sprawa działania jakiegoś lobby? W tym przypadku nie dotyczyłoby to na pewno wielokrotnie przywoływanego i osławionego tzw. lobby węglowego.

Tab.6   Udział węgla* w wytwarzaniu energii elektrycznej [4]

Państwo	% udziału
Polska	95
RPA	93
Chiny	79
Australia	77
Izrael	77
Kazachstan	70
Maroko	68
Indie	68
Czechy	62
Grecja	61
Niemcy	51
USA	51

* - łącznie węgiel kamienny i brunatny

Wydobycie, eksport, import i zużycie węgla kamiennego w Polsce w latach 1994-2004 przedstawia tab.7 zaś graficzną ilustrację zmian wielkości wydobycia węgla w tych latach rys.2.

Jak wynika z tab.7 wielkość wydobycia węgla w Polsce, w latach 1996-2004, zredukowano o ponad 26% co oznacza w liczbach bezwzględnych spadek o prawie 37 mln ton w skali rocznej. Zredukowano również wyraźnie eksport polskiego węgla o prawie 40% (-12,3 mln t /r. względem roku 1995.). Spadło również zużycie węgla kamiennego w kraju, szczególnie od 1997 r. Spadek ten wynosi prawie 24% (-26,3 mln t/r względem 1996 r.).

Tab.7    Wydobycie, eksport, import i zużycie węgla kamiennego 
                w Polsce w latach 1994-2004 [1]

Słowa komentarza należą się także importowi węgla do Polski. Nie są to wprawdzie duże ilości, maksymalnie 4 mln. t w 1998 r., co stanowiło 3,5% ówczesnego wydobycia, jednakże ilość importowanego wtedy węgla odpowiadała wielkości wydobycia dwóch kopalń i odpowiedniej liczbie miejsc pracy. Oczywiście import pewnych gatunków węgla do Polski może być wskazany jeśli nie występują jak np. antracyty w polskich złożach.

Rys.2   Wydobycie węgla kamiennego w Polsce w latach 1994-2004, mln. t  [1]

Ciekawym elementem charakteryzującym gospodarkę węglem jest również wielkość jego zużycia w przeliczeniu na głowę mieszkańca w poszczególnych krajach (tab.8). W czołówce krajów zużywających najwięcej węgla (łącznie kamiennego i brunatnego) w porównaniu do liczby ludności, są m. in. Australia, Grecja, Czechy, Polska, RPA a także USA i Niemcy.

Podsumowanie.

Analiza zmian wielkości wydobycia oraz zużycia węgla na świecie, a także trendów występujących w światowym handlu w latach 1994-2004, pozwala przedstawić kilka ogólnych spostrzeżeń i uwag [3]:

• Światowe wydobycie węgla wzrosło o ponad 30% , przy czym wyraźny trend wzrostowy nastąpił począwszy od 2001. r. W Europie natomiast wydobycie węgla zmniejszyło się o 18%.

• Światowym potentatem w wydobyciu węgla są Chiny, które zwiększyły swoją produkcję o prawie 60% do wielkości 1,9562 mld t co stanowi aż 42% wydobycia w świecie. Drugim co do wielkości wydobycia krajem są Stany Zjednoczone, a w dalszej kolejności Indie, Australia, RPA i Indonezja (wzrost produkcji o +300%). W Europie krajami o największym wydobyciu pozostają Rosja, która zwiększa wydobycie oraz Polska i Ukraina, które zmniejszyły swoje wydobycie o ok. 30%.

Tab.8     Roczne zużycie węgla w przeliczeniu na mieszkańca.

• Eksport węgla na świecie powiększył się o niemal 80%, zaś w Europie o niecałe 65%. Największym światowym eksporterem węgla pozostaje nadal Australia, która eksport powiększyła o 67% do wielkości 218,4 mln. t. Największy przyrost eksportu zanotowała Indonezja o 386%,następnie Chiny +260% oraz Kolumbia +183%. W Europie największy eksporter – Rosja niemal podwoiła wielkość eksportu. Polska, drugi co do wielkości europejski eksporter, zmniejszyła eksport o niespełna 30%.

• Import węgla wzrasta i to zarówno na świecie (+72%) jak i w Europie (+36%). Największymi importerami węgla na świecie są kraje Dalekiego Wschodu – Japonia (+58%), Korea Płd.(+102%) oraz Tajwan (+125%) zaś w Europie – Niemcy (+156%), W. Brytania (+140%) oraz Hiszpania (+113%).

• W Europie zmalało zużycie węgla, także u głównych użytkowników, z wyjątkiem Rosji i Hiszpanii. Zużycie węgla na świecie wzrosło natomiast o 30%. Największymi użytkownikami węgla są Chiny, USA, Indie, Japonia i RPA.

• Dwanaście krajów na świecie ponad połowę energii elektrycznej wytwarza z węgla, w tym Polska (95%) stojąca na czele klasyfikacji a także Stany Zjednoczone i Niemcy (51%). Niektóre kraje, w Europie Grecja, Czechy, Niemcy i Polska, produkują znaczną część energii elektrycznej, stosując rodzimy węgiel brunatny.

• W czołówce krajów zużywających najwięcej węgla (kamiennego i brunatnego) w przeliczeniu na mieszkańca są m. in. Australia, Grecja, Czechy, Polska, RPA, USA i Niemcy.

• Trendy dotyczące wielkości produkcji, eksportu, importu i zużycia węgla kamiennego na świecie, występujące już u schyłku lat dziewięćdziesiątych ub. wieku, a zasygnalizowane w pracy [2], zostały utrzymane a nawet stały się bardziej wyrazistymi!

• Wielkość wydobycia węgla w Polsce, jego eksport oraz wielkość zużycia w latach 1994-2004 wykazuje odwrotne trendy, aniżeli stwierdzone w gospodarce światowej.

• Koszty wytwarzania 1 GJ energii z węgla na świecie, a więc także i w Polsce są prawie 5-krotnie niższe aniżeli w przypadku wytwarzania jej z ropy naftowej i ponad dwukrotnie niższe aniżeli z gazu ziemnego. Nie ma zatem rozsądnej alternatywy dla oparcia naszego bezpieczeństwa energetycznego głównie na węglu !

LITERATURA

1. Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i Świata z lat 1994 – 2003. PAN Kraków.
2. Probierz K.: Górnictwo na cenzurowanym. Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice, 2001
3. Probierz K.: Produkcja i handel węglem kamiennym w latach 1994 – 2004. Kwartalnik –Górnictwo i Geologia. Pol. Śl. nr 1 /2006, Gliwice 2006, s.81-93 (w druku)
4. World Coal Institute; www.worldcoal.org....... (28.03.2006)