Nr 1-2 (127-128) Styczeń - Luty 2006 r.

ROSJA
REFORMA PRZEMYSŁU WĘGLOWEGO

Mając jedne z największych zasobów węgla na świecie, Rosja w dalszym ciągu pozostanie wiodącym producentem tego paliwa. Największym zagłębiem węglowym Federacji Rosyjskiej jest Kuzbas , gdzie zasoby szacuje się 14,5 mld ton.

Około 1/3 węgla produkowanego w Rosji pochodzi właśnie z Kuzbasu. Z węgla wytwarza się w Rosji około 26% energii cieplnej. Kraj ten w pełni zaspokaja swoje własne potrzeby na ten surowiec energetyczny i posiada znaczny potencjał eksportowy. W latach 1992 -1997 rynek krajowy pochłaniał 96 do 100% rodzimej produkcji węgla.

Aby stać się rentownym sektorem gospodarki przemysł węglowy przeszedł znaczący proces restrukturyzacji. Nierentowne kopalnie zostały zamknięte, a od roku 1997 trwa proces prywatyzacji. Ciągła redukcja działalności gospodarczej w Rosji doprowadziła do ostrego spadku krajowego zużycia węgla o prawie 25% w okresie od 1992 roku do 2001 roku: z 368 mln ton do 272 mln ton/rok. W roku 2000 Rosja produkowała około 63,5 mln ton.

W latach 1992 - 2001 w proces restrukturyzacji sektora węglowego Rosji zaangażowany był Bank Światowy. W wyniku tego zniesiono między innymi monopol państwowego przedsiębiorstwa Rosugol, które zostało zlikwidowane. Obecnie około 77% produkcji węgla pochodzi od producentów niezależnych. Od roku 1999 przemysł węglowy Rosji rozpoczął okres swojego wzrostu. W roku 2004 był to wzrost o 1,2 % w stosunku do roku 2003, a w 2005 o 1,8% w stosunku do roku 2004.

W roku 1993 rząd Federacji Rosyjskiej rozpoczął znaczącą restrukturyzację swojego przemysłu węglowego. Program ten finansowany był zarówno ze źródeł krajowych jak i z kredytów Banku Światowego.

Rozpatrując ten proces obecnie można go podzielić na dwa etapy. Pierwszy z nich trwał od 1994 do 1997 roku. W tym okresie realizacja środków na zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego odstawała w stosunku do procesu likwidacji kopalń i prowokowała niepokoje społeczne i liczne a akcje protestacyjne.

W drugim etapie, od roku 1998 kluczem do podejmowania decyzji stało się koordynowanie wsparcia socjalnego wraz z procesem likwidacji kopalń. W ramach Ministerstwa Energii powołano wyspecjalizowaną agencję Sostuol, której powierzono zarządzanie procesem restrukturyzacji sektorowej i wzmocnienie jej wymiaru społecznego.

To nowe podejście drastycznie zmieniło alokację dotacji budżetowych w sektorze węglowym. Podczas pierwszego etapu restrukturyzacji większa część dotacji i wydatków kierowana była na wspieranie nierentownych przedsiębiorstw, co w rzeczywistości było marnowaniem funduszy. Tylko mniej niż 10% z tych dotacji przeznaczano na zamykanie nierentownych kopalń i osłony socjalne dla zwalnianych górników.

Ale już w 1998 roku 60% , a w roku 1999 - 70 % dotacji budżetowych kierowano na zamykanie kopalń i osłony socjalne. Wystarczające środki finansowe pozwoliły na wdrażanie szeregu programów ukierunkowanych na tworzenie bezpiecznej sieci socjalnej dla pracowników tracących zatrudnienie w likwidowanych kopalniach, ich rodzin i całych miejscowych społeczności górniczych.

Ponieważ około 25% górników osiągnęło w tym okresie wiek emerytalny, głównym instrumentem socjalnym stało się dobrowolne przechodzenie na emerytury. Nowo powołana przez rząd firma ubezpieczeniowa „Geopolis” i „Ugol” (prywatny fundusz emerytalny) wprowadziły prywatny program emerytalny. Oferuje on górnikom w wieku emerytalnym dodatkową rentę pod warunkiem dobrowolnego odejścia z górnictwa. Te dodatkowe kwoty emerytalne tworzy się ze składek jakie płacą przedsiębiorstwa na rzecz „Geopolis” i „Ugol”, które z kolei inwestują tak zgromadzone fundusze na rynku kapitałowym. Dodatkowa kwota do emerytury dla każdego górnika określana jest przez specjalną komisję (tworzoną w każdej spółce węglowej) i zależy od takich czynników jak staż pracy, wydajność oraz otrzymywane nagrody i wyróżnienia.

W skład takich komisji z reguły wchodzą przedstawiciele związków zawodowych, administracji spółki i służby prawne. Komisje kontrolowane są przez związki zawodowe i organizacje pozarządowe. Lata doświadczeń dowiodły o skuteczności tej dodatkowej emerytury zarówno jako instrumentu restrukturyzacji jak i wsparcia socjalnego.

Na obszarach gdzie bezrobocie z tytułu likwidacji kopalń miało być wysokie tworzono programy rozwoju społeczności i zatrudnienia. Ukierunkowane one były na ułatwianie przechodzenia byłych górników do innych sektorów gospodarczych i obejmowały kursy przekwalifikowania zawodowego, programy pomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw, okresowe roboty publiczne i dotacje na kredyty wspierające tworzenie miejsc pracy poza sektorem węglowym.

W latach 1998 -2000 z konsultacji przed zwolnieniem z pracy skorzystało 60800 pracowników, którzy uzyskali informacje o możliwościach zatrudnienia poza sektorem węglowym. W konsekwencji tych konsultacji na przeszkolenie zawodowe udało się 7300 górników a w tym samym czasie w ramach programów rozwoju społeczności lokalnych stworzono 24 tys. nowych miejsc pracy. Jednocześnie 36200 rodzin skorzystało z możliwości przesiedlenia do innych społeczności o zdrowszej gospodarce. W tym samym czasie stworzono zdrowy mechanizm płatności rent z tytułu niezdolności do pracy z powodów zdrowotnych. Początkowe zasiłki takie wypłacano z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zasilanego ze składek Ministerstwa Energii, a następnie fundusze na odpowiednie wypłaty rent i innych odszkodowań zdrowotnych zbierane były od poszczególnych kopalń.

Restrukturyzacja rosyjskiego przemysłu węglowego realizowana była z powodzeniem dzięki dobrej współpracy wszystkich zaangażowanych stron. We wszystkich społecznościach gdzie zamykano kopalnie uruchamiano programy rozwoju społeczności lokalnej (do roku 2002 programy takie działały na 72 obszarach) a ponadto powoływano specjalne komitety do nadzoru działalności programów. Do komitetów takich należeli przedstawiciele władz lokalnych (miejskich), służb zatrudnienia, związków zawodowych, pozarządowych organizacji, przedsiębiorstw górniczych, handlu, służb finansowych i innych organizacji zainteresowanych rozwiązywaniem problemów sektora węglowego. Komisje takie powoływano celem zapewniania przejrzystości alokacji dotacji państwowych i kontroli ich wykorzystania, monitorowania realizacji projektów rozwoju społeczności, oceny skutków społecznych i pomocy w tworzeniu sprzyjającego klimatu inwestycyjnego jak i infrastruktury gospodarczej dla małych średnich przedsiębiorstw.

Chociaż restrukturyzacja jest procesem ciągłym i nadal ma miejsce w przemyśle węglowym Federacji Rosyjskiej, można już podsumować pewne jej osiągnięcia.

Przed wszystkim wydajność wzrosła w latach 1994-2000 o 72%. Dotacje rządowe w okresie od 1998 do 2000 r. uległy redukcji prawie 10-krotnej: z 2.76 mld USD w roku 1994 do 0,28 mld USD w roku 2000. Stworzono system osłon socjalnym dla odchodzących z górnictwa. Co więcej należne zasiłki socjalne wypłacane były w całości i na czas. Lokalne społeczności górnicze skorzystały z programów ich długoterminowego rozwoju, szczególnie tam gdzie natrafiono na podatny grunt dla rozwoju przedsiębiorczości i tworzenia nowych miejsc pracy. Te pozytywne wyniki pomogły ustabilizować sytuację społeczną w rosyjskim przemyśle węglowym.

Na obecnym etapie restrukturyzacji uwagę skupia się na dwóch grupach celów. Pierwszą z nich jest zbilansowanie podaży z istniejącym popytem na rynku krajowym. Mieści się tu również poprawa skuteczności działania spółek, co związane jest z wycofywaniem się całkowicie z jakichkolwiek dotacji do przemysłu węglowego. Drugą grupą celów jest poprawa sytuacji w zakresie terminowego gwarantowania pomocy socjalnej dla ludzi odchodzących z górnictwa z przyczyn po stronie zakładów pracy, aby nie dochodziło do obniżania faktycznego poziomu życia tych pracowników. Rozsądne połączenie wpływów ze sprzedaży węgla z dotacjami płynącymi dotychczas z budżetu federalnego stało się bazą ekonomiczną dla działalności wielu spółek. Jednak struktura i wielkość dotacji były optymalizowane poprzez stopniowy wzrost udziału funduszy wykorzystywanych na inwestycje i osłony socjalne a zmniejszanie funduszy na pokrywanie strat operacyjnych dotowanych spółek. Stosunek wielkości dotacji do własnych funduszy spółek dotowanych ulegał ciągłej zmianie. W roku 1993, na początku reform, dotacje wynosiły prawie 77% funduszy spółek węglowych a w roku 1999 już tylko 12%. Strategia reformy modyfikowana była przez rosyjskich specjalistów górnictwa w ścisłej współpracy z ekspertami z Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju zaproponowanego Federacji Rosyjskiej przez Bank Światowy.

Obecnie w przemyśle węglowym Rosji działają spółki, które w dalszym ciągu zamykają swoje nierentowne kopalnie i działają na warunkach gospodarki rynkowej. Dotyczy to przed wszystkim Wschodniej Syberii i Dalekiego Wschodu, gdzie 90% produkcji pochodzi z nowoczesnych kopalń odkrywkowych. W roku 1998 udział produkcji z kopalń odkrywkowych wynosił 64%; w roku 1999 - 65%; podczas gdy w roku 1993 tylko 57%. W roku 2005 udział ten w skali całego kraju wynosił 75%. Najwięcej węgla produkowanego metodą odkrywkową pochodzi z Zagłębia Kuźnieckiego (ponad 51 mln ton), Krasnojarskiego (35 mln ton), Irkuckiego (14 mln ton) i rejonu Czyta (7,3 mln ton). Transformacja przedsiębiorstw górniczych Federacji Rosyjskiej w spółki akcyjne został zakończona. Obecnie w sektorze działa 207 spółek akcyjnych, z czego 90% jest w mniej niż 50% własnością skarbu państwa. Początkowo dla węgla stosowano preferencyjne stawki przewozowe. Obecnie przewóz węgla odbywa się na zasadach rynkowych, bez przywilejów dla sektora węglowego.

Powołano też niezbędną infrastrukturę rynkową (firmy inwestycyjne, konsultingowe, ubezpieczeniowe). Prywatyzacje spółek węglowych prowadzone są za gotówkę poprzez zbywanie udziałów skarbu państwa. Sektor węglowy Federacji Rosyjskiej był pierwszy, który wprowadził leasing na wysokowydajne maszyny i urządzenia. Przy wyjątkowo ograniczonych zasobach finansowych była to najbardziej rozsądna droga do przyspieszenia technologicznej modernizacji kopalń.

Podejmuje się wysiłki na rzecz konsolidacji i koordynacji działalności producentów węgla, producentów energii elektrycznej, producentów stali i operatorów przewozów kolejowych. Pomysł integracji producentów węgla z producentami energii elektrycznej jest mocno wspierany przede wszystkim przez oligarchów. Nie są to jednak działania w skali kraju. Powołano spółkę LUTEK (integracja produkcji węgla i energii). Połączono elektrownię z regionu Primorskiego z kopalnią odkrywkową Luczegorki-1. Obecnie nadal trwa dyskusja nad zaletami i wadami takiej integracji. Utworzono kolejne przedsiębiorstwa tego typu jak KATEK, w wyniku połączenia kopalni odkrywkowej Berezovskij i elektrowni regionalnej Berezovskaja. Przedsiębiorstwo RAO EES Rossii (duży zjednoczony system energetyczny Rosji) powraca do tej idei łączenia kopalń z elektrowniami.

Węgiel w Federacji Rosyjskiej stanowi jedynie 11,8% w bilansie energii pierwotnej a w połowie lat 1970-tych stanowił prawie 25%. W Rosji udział węgla w produkcji energii elektrycznej stanowi 26%. Większe zużycie węgla przez elektrownie w samej Rosji jak też w przetwórstwie węglowodorów może nie mieć miejsca do roku 2020. Rosyjskie zasoby ropy i gazu są o wiele mniejsze niż przemysłowe zasoby węgla. Z wyliczeń wynika, że nakłady inwestycyjne na uruchomienie produkcji węgla są 5 razy niższe od nakładów inwestycyjnych na uruchamianie nowej produkcji gazu (w porównywalnych jednostkach wartości opałowej). Niemniej jednak do chwili obecnej, i tylko w niektórych regionach, łącznie z regionami węglowymi, uruchamia się raczej droższą eksploatację gazu ziemnego.